Specyficzne działania profilaktyczne powinny być skierowane do populacji narażonej na rozwój tego powikłania. Nie ma potrzeby, aby każdemu pacjentowi chorującemu na cukrzycę zakazywać chodzenia w sandałach czy boso.

Dokładny wywiad i ocena stóp, które zajmują kilka minut, pozwalają ocenić zagrożenie zespołem stopy cukrzycowej i odpowiednio ukierunkować działania profilaktyczne.[9] Podczas wywiadu należy spytać o wyleczone owrzodzenia stóp i wykonane amputacje, zwracać szczególną uwagę na objawy polineuropatii i niedokrwienia.

Zgodnie z zaleceniami PTD badanie w kierunku polineuropatii diabetolog powinien wykonywać co najmniej raz w roku, a stopy swoich pacjentów oceniać w trakcie każdej wizyty.[4] Zalecenia te odnoszą się do osób najbardziej narażonych. Wszystkich pacjentów należy pytać, czy nie występują jakieś kłopoty ze stopami. Ponieważ pacjenci nie odczuwają bólu stóp, zdarza się, że szukają pomocy dopiero wtedy, gdy pojawia się krew lub brzydki zapach.[5,9]

W działaniach profilaktycznych najbardziej istotne są dwie rzeczy – unikanie urazów i wczesna reakcja na zmiany patologiczne powstałe na stopach.

Edukacja

Wiedza pacjentów jest niezbędnym elementem dla skutecznej profilaktyki. Bez zrozumienia istoty problemu nie będą oni spełniali zaleceń dotyczących odpowiedniego obuwia, wkładek, pielęgnacji. Muszą wiedzieć, że każda niepokojąca zmiana na stopach wymaga konsultacji z lekarzem, najlepiej diabetologiem. Udzielenie skutecznej pomocy we wczesnych fazach rozwoju ZSC często warunkuje pozytywny wynik leczenia.

Pielęgnacja stóp

Skóra stóp powinna być czysta, miękka, elastyczna, nawilżona. Polecane są preparaty zawierające mocznik, zmniejszające rogowacenie. Należy pamiętać, że najważniejsza jest regularność zabiegów pielęgnacyjnych, a nie wybór konkretnego preparatu. Paznokcie powinny być obcięte na prosto, żeby nie wrastały. Nie zalecamy moczenia nóg w szarym mydle i innych preparatach. Przed włożeniem stóp do wody należy ocenić jej temperaturę, dokładnie wycierać stopy, również pomiędzy palcami. Stopy należy codziennie oglądać, samodzielnie lub poprosić o pomoc bliskich. Takie postępowanie istotnie zmniejsza ryzyko urazów.

Obuwie

Buty muszą chronić stopy, a nie narażać je na mikrourazy. Konieczna jest odpowiednia ilość miejsca wokół stóp. W przypadku stóp o umiarkowanej deformacji wystarczy stosowanie obuwia sportowego, z grubą, amortyzującą podeszwą i miękką cholewką, np. butów do biegania. Im bardziej zdeformowane stopy, tym większe wymagania wobec obuwia. W niektórych sytuacjach konieczne jest wykonanie butów na zamówienie.

Ryc. 3. Odrysowanie kształtu stopy w celu porównania z kształtem obuwia.

Często trudno przekonać pacjenta, dla którego każde buty są wygodne (ze względu na polineuropatię), do zmiany obuwia. Nawet pomimo obecności otarć czy wylewów krwi pod paznokciami. Pomocne bywa zobrazowanie, jaki kształt powinien mieć but. W tym celu prosimy pacjenta, aby bosą stopą stanął na białej kartce, obrysowujemy kształt stopy i porównujemy do buta, w którym przyszedł. Jest to prosty, bardzo pomocny sposób przekonania go, że używa nieodpowiednich butów (ryc. 3).

Wkładki

Skutecznie rozkładają siły nacisku na podeszwę, zmniejszając ryzyko powstawania owrzodzeń. Mają zastosowanie w profilaktyce, ale również jako element odciążenia stopy w leczeniu owrzodzeń podeszwy. Muszą być indywidualnie dobrane i dopasowane do butów. Źle dopasowane mogą być przyczyną powstawania owrzodzeń. Z tego powodu należy kierować pacjentów do sprawdzonych wykonawców, do których mamy zaufanie. Podstawą wyboru powinna być gwarantowana jakość, a nie niska cena. Należy przypominać pacjentowi, że wkładki działają tylko wtedy, gdy są stosowane.

Opieka podologiczna

Opieka podologiczna nie jest refundowana przez NFZ i jej koszt ponosi pacjent, ale część zabiegów można z powodzeniem wykonać w poradni diabetologicznej. Regularne korzystanie z gabinetów podologicznych zmniejsza ryzyko powstawania owrzodzeń.[11]

Ocena układu krążenia

Badanie dopplerowskie oceniające układ tętniczy kończyn dolnych powinno być wykonywane rutynowo. Wprowadzenie wczesnej diagnostyki naczyniowej i zastosowanie interwencji poprawiającej krążenie w istotny sposób zmniejszają ryzyko amputacji kończyn dolnych. Tak znaczna redukcja ilości amputacji w krajach Europy Zachodniej wynika m.in. z rozwoju chirurgii naczyniowej.[1] W Polsce dostępność do diagnostyki i leczenia jest nadal niewystarczająca. Jest to jeden z kluczowych elementów, który musi ulec zmianie, aby poprawić opiekę nad pacjentami z zespołem stopy cukrzycowej i powinien być standardem postępowania w opiece nad pacjentami z czynnikami ryzyka ZSC.

Leczenie zespołu stopy cukrzycowej

Zasady leczenia ran w zespole stopy cukrzycowej nie zmieniły się od wielu lat. Podstawowe niezbędne do zagojenia elementy to: