Krótki Inwentarz Bólu (BPI – Brief Pain Inventory) mierzy stopień nasilenia dolegliwości bólowych oraz ich wpływ na funkcjonowanie pacjenta.¹⁴ Wypełniając go, pacjent ocenia nasilenie bólu w ciągu ostatniego tygodnia w skali od 0 do 10, na której każdej cyfrze przypisane jest konkretne określenie, np. „najłagodniejszy”, „przeciętny” lub „zwyczajny”. Skale są przedstawione jako linia o długości 10 cm, na której poszczególne cyfry umieszczone są w równych odstępach. Na każdej skali określenie „brak bólu” jest przypisane cyfrze 0 umieszczonej na jednym końcu skali, a określenie „najsilniejszy ból, jaki można sobie wyobrazić” znajduje się na jej drugim końcu. Przy wykorzystaniu tego samego typu skali pacjenci są również proszeni o ocenę stopnia, w jakim dolegliwości bólowe wpływają na poszczególne obszary ich życia, w tym na aktywność, poruszanie się, nastrój, sen, pracę, związki z innymi osobami oraz zadowolenie z życia. Skale te rozpoczynają się od określenia „brak wpływu” (punkt 0), a kończą określeniem „całkowity wpływ” (punkt 11). Wiarygodność i walidacja Krótkiego Inwentarza Bólu zostały potwierdzone wynikami badań naukowych.^7,23 Panel ekspertów IMMPACT zaleca, aby dwie domeny mierzone za pomocą Krótkiego Inwentarza Bólu – stopień ciężkości dolegliwości bólowych i ich wpływ na funkcjonowanie – zostały uwzględnione we wszystkich badaniach klinicznych nad przewlekłym bólem.²²

Karta Oceny Pamięci Bólowej (MPAC – Memorial Pain Assessment Card) jest kolejnym kwestionariuszem oceny bólu, który jest na tyle krótki, że może być rutynowo stosowany u pacjentów z chorobami nowotworowymi. Karta obejmuje skalę wzrokowo-analogową, którą zaadaptowano do regularnego stosowania w warunkach klinicznych.²⁴ Składa się z jednej skali opisu słownego i trzech skal wzrokowo-analogowych, które mierzą intensywność bólu, łagodzenie dolegliwości bólowych i nastrój. Kwestionariusz SF-MPQ (Short Form McGill Pain Questionnaire) wykorzystuje skalę opisu słownego do oceny sensorycznej i afektywnej komponenty bólu.²⁵ Zawiera on 15 deskryptorów, które są oceniane na czteropunktowych skalach stopnia ciężkości. Trzy skale oceny bólu oblicza się na podstawie sumy ocen stopnia ciężkości deskryptorów sensorycznych, afektywnych i ogólnych. Kwestionariusz SF-MPQ obejmuje ponadto wskaźnik aktualnego stopnia ciężkości bólu standardowego kwestionariusza MPQ (McGill Pain Questionnaire) i skalę wzrokowo-analogową. Kwestionariusz SF-MPQ oraz Karta Oceny Pamięci Bólowej pozwalają na uzyskanie cennych informacji, ale zawarte w nich deskryptory i skale wzrokowo-analogowe mogą być trudne do zrozumienia dla niektórych pacjentów.

Proste skale lub kwestionariusze oceny bólu umożliwiają ocenę dolegliwości bólowych w trakcie każdej wizyty ambulatoryjnej i przynajmniej co 24 h u pacjentów hospitalizowanych lub częściej w przypadku osób, u których ból stanowi problem kliniczny. Ponieważ ból w przebiegu choroby nowotworowej ma zmienny charakter i często jest postępujący, jego ocenę należy przeprowadzać regularnie, tak aby możliwe było osiągnięcie i utrzymanie optymalnej kontroli odczuwanych dolegliwości.

Ocena innych cech dolegliwości bólowych

Ocena dolegliwości bólowych w przebiegu choroby nowotworowej powinna obejmować nie tylko stopień ich ciężkości, lecz także określać inne ich cechy, które pomogą w wyborze opcji terapeutycznych.²⁶ Wiele informacji można uzyskać za pomocą standaryzowanych kwestionariuszy, które oceniają subiektywne cechy bólu podawane przez pacjentów. W celu zebrania dodatkowych informacji można wykorzystać wywiad kliniczny.

Charakter dolegliwości bólowych

Etiologia dolegliwości bólowych wpływa na odczuwany subiektywnie charakter bólu. Na przykład ból neuropatyczny jest często opisywany jako „zdrętwienie”, „mrowienie i cierpnięcie” lub „palenie”. Ból powstający wskutek niszczenia tkanek miękkich lub kości przez nowotwór wielokrotnie jest określany jako „tępy”. Chorzy mogą mieć trudności w spontanicznym opisywaniu dolegliwości bólowych w trakcie wywiadu klinicznego. W tym celu pomocne mogą być listy słów – możliwych deskryptorów. Listę deskryptorów, spośród których pacjent wybiera właściwe słowa, zawierają niektóre kwestionariusze, takie jak SF-MPQ i Skala Bólu Neuropatycznego.²⁷ Określenie charakteru dolegliwości bólowych jest ważnym elementem oceny bólu i pomaga ustalić jego etiologię oraz rodzaj zalecanej terapii.

Wpływ dolegliwości bólowych

Wszechstronna ocena dolegliwości bólowych w przebiegu choroby nowotworowej powinna obejmować wpływ bólu na poszczególne obszary życia pacjenta i jego funkcjonowanie. Informacje o tym są istotne dla wyboru określonej metody terapii. Optymalny plan leczenia bólu opiera się nie tylko na ocenie stopnia jego ciężkości i etiologii. Ustalenie wpływu dolegliwości bólowych obejmuje ocenę jakości życia (QOL – quality of life) i nastroju.

Jakość życia

Jakość życia związana ze stanem zdrowia to pojęcie zdefiniowane jako odczuwana wartość życia zmodyfikowana przez niesprawności, funkcjonowanie oraz sposób percepcji i sytuację społeczną, przeżywana w przebiegu procesu chorobowego, zranienia lub procesu leczenia.²⁸ Pomiar jakości życia zazwyczaj obejmuje ocenę funkcjonowania fizycznego i emocjonalnego, relacje społeczne oraz objawy choroby. Do metod oceny jakości życia, które z powodzeniem stosuje się u pacjentów z chorobami nowotworowymi, należą: European Organization for Research and Treatment of Cancer QOL Questionnaire,^29,30 Functional Living Index – Cancer,³¹ Functional Assessment of Cancer Therapy³² oraz Medical Outcomes Study Short Form-36 i Short Form-12 Health Surveys.^33,34 W badaniach klinicznych wykazano dostateczną wiarygodność i rzetelność wszystkich wymienionych wyżej kwestionariuszy. Jednym z problemów związanych z wielokrotnym ocenianiem jakości życia jest czas konieczny do wypełnienia kwestionariusza i zinterpretowania wyników.

Krótki Inwentarz Bólu zawiera listę obszarów, w zakresie których ból może wpływać na funkcjonowanie. W przypadku pacjentów z dolegliwościami bólowymi w przebiegu choroby nowotworowej wykaz ten jest użyteczną alternatywą dla bardziej czasochłonnych metod pomiaru jakości życia. Badanie z udziałem pacjentów z chorobami nowotworowymi mieszkających w Chinach wykazało, że oceny wpływu dolegliwości bólowych w Krótkim Inwentarzu Bólu były istotnie skorelowane z ocenami w standaryzowanym kwestionariuszu oceny jakości życia.³⁵ Elementy Krótkiego Inwentarza Bólu oceniające wpływ bólu dostarczają cennych informacji na temat jakości życia i w wielu przypadkach mogą wystarczać. Metoda ta nie wskazuje jednak zakresu, w jakim funkcjonowanie lub jakość życia ulegają upośledzeniu przez czynniki inne niż dolegliwości bólowe. Ocena jakości życia może być użyteczną metodą przesiewową do określenia konieczności przeprowadzenia dalszej ewaluacji. Wyniki opublikowanego niedawno badania wskazują, że jednoelementowy pomiar jakości życia jest wiarygodną i rzetelną metodą o minimalnym obciążeniu dla pacjenta.³⁶

Nastrój

Większość pacjentów z chorobami nowotworowymi przystosowuje się do stresu związanego z chorobą oraz jej leczeniem i nie dochodzi u nich do rozwoju depresji, zaburzeń lękowych lub innych stanów psychiatrycznych.³⁷ U chorych z dolegliwościami bólowymi istnieje jednak większe ryzyko wystąpienia depresji lub zaburzeń lękowych w porównaniu z pacjentami, u których nie obserwuje się takich dolegliwości.³⁸ Poważne zaburzenia nastroju są trudne do zidentyfikowania u pacjentów z chorobami nowotworowymi ze względu na podobieństwo niektórych objawów zaburzeń afektywnych i powszechnych objawów chorób nowotworowych, takich jak utrata masy ciała i zaburzenia snu. Do przesiewowego badania prawdopodobnych zaburzeń nastroju można wykorzystać element oceny nastroju z Krótkiego Inwentarza Bólu lub jedną z metod oceny jakości życia. Jeśli wyniki wskazują na zaburzenia nastroju, wówczas można zastosować standaryzowany kwestionariusz w kierunku zaburzeń nastroju lub wywiad kliniczny.

Skala POMS (Profile of Mood States) to jedna z częściej wykorzystywanych metod oceny nastroju u pacjentów z chorobami nowotworowymi.³⁹ Jest ona względnie prosta dla pacjenta i czuła na zmiany w krótkim czasie, dzięki czemu stanowi doskonałe narzędzie do oceny odpowiedzi na leczenie. Wersja standardowa, zawierająca 65 elementów, lub skrócona, obejmująca 30 elementów, jest jednak za długa dla bardzo ciężko chorych pacjentów. W związku z tym opracowano wersję krótszą, 11-elementową, przeznaczoną dla pacjentów z chorobami nowotworowymi.⁴⁰

Test PHQ-9 to dziewięcioelementowy moduł kwestionariusza PHQ (Patient Health Questionnaire) stosowany do rozpoznawania zaburzeń depresyjnych i pomiaru stopnia ciężkości depresji.⁴¹ Ze względu na niewielką liczbę elementów i swoistość jest to użyteczne narzędzie do wykorzystania w warunkach klinicznych oraz badawczych. Skala Depresji Becka (BDI – Beck Depression Inventory) to kolejna wiarygodna, rzetelna i często stosowana metoda oceny klinicznej depresji.⁴² Ocena odpowiedzi na objawy somatyczne, poznawcze i afektywne może pomóc odróżnić objawy, które mogą być związane z chorobą nowotworową (np. spadek masy ciała), od tych związanych z depresją (np. uczucie smutku).

Objawy współwystępujące

U pacjentów z chorobami nowotworowymi zwykle występują też inne objawy niż ból, które wymagają oceny i leczenia. Sama choroba, jak również jej terapia często dają objawy fizykalne, poznawcze i afektywne. Co więcej, stosowane leki przeciwbólowe mogą mieć działania niepożądane, wywołując zaparcia, nudności, uczucie zmęczenia i sedację. Objawy chorób nowotworowych i leczenia przeciwnowotworowego mogą istotnie upośledzać codzienne funkcjonowanie oraz jakość życia. Ważne jest więc, aby systematycznie oceniać objawy i opracowywać odpowiednie plany terapii.

Pełną listę potencjalnych objawów współwystępujących, np. MD Anderson Symptom Inventory (MDASI), można wykorzystać do ich wykrywania i oceny intensywności.⁴³ MDASI składa się z listy 13 podstawowych objawów, które są wspólne dla wszystkich chorób nowotworowych i metod leczenia przeciwnowotworowego, oraz grup dodatkowych objawów, które są związane z określonymi typami chorób nowotworowych i metodami ich terapii. MDASI zawiera ponadto sześć elementów, które opisują, w jakim stopniu objawy wpływały na poszczególne obszary życia pacjenta w trakcie ostatnich 24 h. Objawy podstawowe tej listy mogą być wykorzystywane do monitorowania objawów u pacjentów w rutynowej opiece klinicznej.