W przypadku stosowania diagnostyki serologicznej należy opierać ją na oznaczeniu stężenia przeciwciał klasy IgG (wyłącznie przeciwko toksynie krztuścowej [PT – pertussis toxin]), a w przypadku uzyskania niepewnego wyniku lub braku możliwości uzyskania drugiej próbki surowicy – dodatkowo wykonać oznaczenie stężenia przeciwciał klasy IgA.^10,11 Trzeba podkreślić, że u noworodków i niemowląt nie należy wykonywać badań serologicznych, ponieważ najmłodsze dzieci mogą nie wytwarzać przeciwciał w ogóle lub mogą mieć przeciwciała odmatczyne.^10,11 Badanie PCR jest najczulsze we wczesnym okresie choroby, a w porównaniu z hodowlą mniej uzależnione od zleconej antybiotykoterapii (pobieranie wymazu z nosogardła i zlecanie hodowli u pacjentów w trakcie antybiotykoterapii jest w zasadzie bezcelowe).¹² Zlecanie hodowli B. pertussis ma sens i znaczenie głównie podczas pierwszych 2 tygodni występowania objawów chorobowych (wtedy ze względu na nieswoistość objawów podejrzenie krztuśca wysuwane jest bardzo rzadko).¹² Zgodnie z zaleceniami EUpert optymalny wybór metody diagnostycznej krztuśca zależy od kilku czynników, głównie od wieku pacjenta, czasu trwania objawów chorobowych i historii szczepień (tab. 4).^11,13

Tabela 4. Diagnostyka laboratoryjna krztuśca – zalecenia EUpert^11,13

Należy podkreślić, że w polskich warunkach diagnostyka laboratoryjna krztuśca często jest niewykonywana lub wykonywana niewłaściwie. Większość zgłoszonych przypadków zachorowań na krztusiec w naszym kraju to rozpoznania ustalone na podstawie wyników badań serologicznych (wykonywanych z użyciem niezwalidowanych metod, bez obserwacji dynamiki narastania miana przeciwciał lub zlecanych u zbyt młodych pacjentów albo też bez wiedzy o przebytych szczepieniach przeciw krztuścowi), znacznie mniej rozpoznań opiera się na rekomendowanej obecnie metodzie PCR (kosztownej i rzadko dostępnej).¹

O tym, w jaki sposób rozpoznawany jest krztusiec w Polsce, niech świadczą dane epidemiologiczne z Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny (NIZP-PZH). W 2016 r. zgłoszono 6828 przypadków zachorowań na krztusiec (zapadalność 17,8/100 000), diagnostykę laboratoryjną przeprowadzono u 6102 osób, w tym: badanie PCR u 61 osób, hodowlę u 2 osób, badanie serologiczne u 6102 osób. Krztusiec rozpoznano na podstawie jedynie objawów klinicznych u 663 chorych.¹

Warto także przypomnieć, że zgłaszanie zachorowań na krztusiec w Polsce jest objęte ustawowym obowiązkiem, a raportowane do nadzoru epidemiologicznego przypadki są kwalifikowane jako:¹

• przypadek możliwy: każda osoba spełniająca kryteria kliniczne (definiowane jako występowanie kaszlu przez co najmniej 2 tygodnie oraz co najmniej 1 z 3 objawów: napady kaszlu, napady bezdechu po kaszlu lub wymioty występujące bezpośrednio po kaszlu albo napady bezdechu u niemowląt)
• przypadek prawdopodobny: każda osoba spełniająca kryteria kliniczne i epidemiologiczne (definiowane jako występowanie powiązania epidemiologicznego polegającego na przeniesieniu zakażenia z człowieka na człowieka)
• przypadek potwierdzony: każda osoba spełniająca kryteria kliniczne i laboratoryjne (definiowane jako spełnienie 1 z 3 kryteriów: izolacja B. pertussis z materiału klinicznego, wykrycie kwasu nukleinowego B. pertussis w materiale klinicznym, wykrycie znamiennego wzrostu swoistych przeciwciał przeciw B. pertussis).

W leczeniu krztuśca stosuje się głównie makrolidy, które eliminują B. pertussis, ale zasadniczo nie zmieniają przebiegu klinicznego choroby. Leczenie należy jednak rozpocząć jak najszybciej po wystąpieniu objawów choroby, aby zapobiec dalszej transmisji w populacji. Decyzja o leczeniu antybiotykami jest, jak wspomniano wyżej, często oparta jedynie na diagnozie klinicznej (występujących objawach chorobowych), a nie na potwierdzeniu laboratoryjnym, dlatego tak ważna jest potrzeba stosowania kryteriów klinicznych w rozpoznawaniu krztuśca.¹⁴

Przegląd systematyczny, który był podstawą przedstawionych wytycznych, jest jak dotąd największy w tej dziedzinie. Zastosowano szerokie kryteria włączenia w celu ujęcia pełnego zakresu objawów krztuśca. Chociaż przegląd systematyczny został przeprowadzony zgodnie z rygorystycznymi metodami, miał pewne ograniczenia. Przykładowo wykluczał badania nieanglojęzyczne, a więc potencjalnie istotne prace mogły zostać pominięte. Ponadto dokument ten został opublikowany w 2017 r. i opierał się na przeglądzie literatury zaktualizowanym w czerwcu 2016 r., a zatem badania przedstawione od tego czasu nie zostały wzięte pod uwagę. Chociaż dane analizowano oddzielnie dla dorosłych i dzieci, ważne jest, aby pamiętać, że kategoria „dzieci” obejmowała badania zarówno z udziałem starszych dzieci (do 18 lat), jak i niemowląt, u których przecież mogą występować bardzo odmienne objawy krztuśca. Warto jednak podkreślić, że w aktualnym przeglądzie, który stał się podstawą do sformułowania wytycznych rozpoznawania krztuśca na podstawie objawów klinicznych, skoncentrowano się jedynie na kaszlu występującym wśród dzieci i dorosłych, którego przyczyną jest krztusiec, w odróżnieniu od innych przyczyn kaszlu poinfekcyjnego opisanych w wytycznych CHEST z 2006 r.¹⁵