6. Rekomenduje się ograniczenie rozpoznawania niedoboru testosteronu do grupy mężczyzn z niskim stężeniem testosteronu i przewlekle utrzymującymi się objawami hipogonadyzmu

7. Za niskie stężenie testosteronu przyjęto granicę 12,1 nmol/l (350 ng/dl) oraz <243 pmol/l w przypadku testosteronu wolnego

8. U pacjentów ze stężeniami testosteronu całkowitego w granicach 8-12 nmol/l należy rozważyć oznaczenie stężenia wolnego testosteronu i globuliny wiążącej hormony płciowe (SHBG – sex hormone binding globulin)

9. Należy rozważyć oznaczenie stężenia testosteronu u pacjentów z chorobami często współistniejącymi z niedoborem tego hormonu lub stosujących leki wpływające na jego stężenie; do tej grupy zaliczają się:

• zaburzenia seksualne
• cukrzyca typu 2
• zespół metaboliczny
• otyłość
• gruczolak przysadki
• niepłodność
• osteoporoza, stan po złamaniach patologicznych
• przewlekła obturacyjna choroba płuc
• stosowanie glikokortykosteroidów

10. Wskazania do leczenia testosteronem:

• zaburzenia seksualne i niskie stężenia testosteronu niereagujące na leczenie inhibitorami PDE5
• obniżona masa tkanki kostnej u chorych z hipogonadyzmem
• mężczyźni z hipogonadyzmem późnym i utrzymującymi się objawami hipogonadyzmu po nieskutecznym leczeniu otyłości i chorób współistniejących

11. Przeciwwskazania do leczenia zastępczego testosteronem:

• lokalnie zaawansowany lub przerzutowy rak stercza
• rak piersi
• chęć posiadania potomstwa
• hematokryt >54%
• ciężka przewlekła niewydolność serca (NYHA IV)

12. Efekty i bezpieczeństwo leczenia zastępczego testosteronem:

• testosteron ma korzystny wpływ na objawy hipogonadyzmu, ale u wielu pacjentów występują inne choroby i otyłość
• konieczna jest redukcja masy ciała, zmiana stylu życia i prawidłowe leczenie chorób współistniejących, co może zwiększać stężenie testosteronu i zmniejszać ryzyko cukrzycy typu 2 oraz chorób układu krążenia
• testosteron może poprawiać skład ciała, gęstość mineralną kości, korzystnie wpływać na składowe zespołu metabolicznego, kontrolę metaboliczną cukrzycy i funkcje seksualne, a także jakość życia i nastrój
• u pacjentów z niedoborem testosteronu i zaburzeniami wzwodu leczenie należy rozpocząć od stosowania inhibitorów fosfodiesterazy typu 6, przy ich nieskuteczności lekiem drugiego rzutu jest testosteron
• należy dokładnie poinformować chorego o potencjalnych korzyściach i działaniach niepożądanych leczenia zastępczego testosteronem
• zwłaszcza na początku leczenia wskazane są preparaty testosteronu o krótkim okresie działania (np. żele), które w odróżnieniu od preparatów długo działających (preparaty domięśniowe) można w razie potrzeby natychmiast odstawić
• nie wolno stosować preparatów testosteronu u mężczyzn z niepłodnością lub aktualnie starających się o potomstwo
• leczenie zastępcze testosteronem nie wpływa na obraz histologiczny gruczołu krokowego
• leczenie zastępcze testosteronem nie zwiększa ryzyka raka gruczołu krokowego
• nie wykazano związku leczenia zastępczego testosteronem z obturacyjnym bezdechem sennym
• nie wykazano, by leczenie zastępcze testosteronem prowadzące do uzyskania fizjologicznych stężeń tego hormonu wpływało na ryzyko powikłań sercowo-naczyniowych
• wykazano, że leczenie zastępcze testosteronem u mężczyzn z hipogonadyzmem ma korzystny wpływ na ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego
• przed wdrożeniem terapii i w trakcie leczenia zastępczego testosteronem należy monitorować hematokryt, stężenie swoistego antygenu sterczowego (PSA – prostate-specific antigen) i oceniać stan kliniczny gruczołu krokowego, piersi oraz układu krążenia
• należy zaproponować terapię zastępczą testosteronem mężczyznom z hipogonadyzmem po operacyjnym leczeniu lokalnie zaawansowanego raka gruczołu krokowego i tym, u których nie ma dowodów na aktywną chorobę. Leczenie należy prowadzić u pacjentów z małym ryzykiem nawrotu raka gruczołu krokowego (Gleason Score <8; stopień pT1-2; PSA przed zabiegiem <10 ng/ml) i wdrożyć je najwcześniej 12 miesięcy po zabiegu
• należy włączyć leczenie zastępcze testosteronem u mężczyzn z hipogonadyzmem oraz ze współistniejącą chorobą wieńcową, żylną chorobą zakrzepowo-zatorową lub przewlekłą niewydolnością krążenia; w trakcie terapii konieczne jest monitorowanie hematokrytu (<54%) oraz stężenia testosteronu (niskie i średnie stężenia charakterystyczne dla zdrowych mężczyzn).

Uwagi końcowe

Zalecenia amerykańskie (ACP) oraz europejskie (EAU) znacznie się różnią. W Europie zwracamy baczną uwagę na choroby będące jednocześnie skutkiem i przyczyną niedoboru testosteronu u starszych mężczyzn (otyłość, cukrzyca typu 2 i zespół metaboliczny). Po nieskutecznym leczeniu tych schorzeń (np. otyłości) i zmianie stylu życia, przy nadal utrzymującym się niedoborze testosteronu, należy włączyć leczenie zastępcze preparatami tego hormonu. W ten sposób prewencja i leczenie zaburzeń metabolicznych istotnie wpływających nie tylko na jakość życia, lecz także na jego długość jest, obok zaburzeń seksualnych, podstawowym wskazaniem do terapii zastępczej testosteronem. Przy zachowaniu ostrożności i unikaniu stężeń suprafizjologicznych w trakcie leczenia stosowanie preparatów testosteronu nie prowadzi do wzrostu ryzyka incydentów sercowych i wystąpienia innych działań niepożądanych.

W odróżnieniu od USA w Europie problemem nie jest stosowanie testosteronu u mężczyzn bez wskazań, ale sytuacja odwrotna – ogromna liczba mężczyzn z ewidentnymi wskazaniami do leczenia zastępczego tym hormonem nie otrzymuje takiej terapii. Wynika to ze zbyt małej świadomości wagi problemu wśród pacjentów, ale również wśród lekarzy. Ta sytuacja wymaga zmiany z korzyścią dla naszych pacjentów w starszym wieku.