– przez komórki naskórka (substancje hydrofilowe);

– między komórkami naskórka (substancje lipofilowe);

– przez przydatki skóry (proces ten zachodzi szybko, ale ze względu na małą powierzchnię ujść gruczołów łojowych, potowych i mieszków włosowych nie ma istotnego znaczenia klinicznego).

Właściwości fizykochemiczne leku

Właściwości fizykochemiczne leku są najważniejszym czynnikiem warunkującym skuteczność leczenia. Nadal trwają badania i próby opracowania podłoża, które gwarantowałoby jak największe wchłanianie substancji czynnych z preparatu. Wyzwaniem dla współczesnej farmacji jest zwiększenie lipofilności leków oraz synteza leków prekursorowych, metabolizowanych do substancji czynnych w skórze właściwej.

Szybkość wchłaniania zależy również od ładunku elektrycznego i masy cząsteczkowej leku. Najlepiej wchłaniają się przez skórę leki o masie cząsteczkowej nie większej niż 1000-2000 Da. Skóra nie przepuszcza takich substancji, jak kolagen, elastyna, insulina, peptydy, białka ani antybiotyki makrolidowe ze względu na ich bardzo dużą masę cząsteczkową. Zasady te dotyczą zdrowego naskórka, natomiast nie do końca znany jest mechanizm wchłaniania leków przez naskórek zmieniony chorobowo.

Przenikanie leku przez naskórek i jego dystrybucja do struktur skóry właściwej (naczyń krwionośnych splotu powierzchniowego) zachodzi przez dyfuzję zależną od gradientu stężeń. Na skutek różnicy stężeń już w momencie nałożenia preparatu na naskórek rozpoczyna się dyfuzja jego składników do środowiska o mniejszym stężeniu. Proces ten zależy od stopnia nasycenia (stężenia) leku w podłożu – im jest ono większe, tym preparat leczniczy dociera szybciej do miejsca docelowego działania.

Losy leków w naskórku i skórze właściwej zależą od wzajemnie nakładających się czynników: procesu dyfuzji, masy cząsteczkowej, lipofilności podłoża i postaci leku (maść, krem, roztwór wodny, aerozol, itp.). Lek ze skóry właściwej może przeniknąć do naczyń włosowatych lub pozostać w macierzy skóry właściwej i dyfundować nawet do tkanki podskórnej. Po przeniknięciu do krwiobiegu substancja lecznicza działa ogólnie i jej metabolizm jest taki sam, jak po podaniu doustnym lub pozajelitowym.

Klasyfikacja europejska miejscowo stosowanych GKS w zależności od siły działania

Metabolizm leków w skórze

Proces ten obejmuje reakcje oksydacji, redukcji oraz hydrolizy. Badania dotyczące metabolizmu leków w skórze umożliwiły wprowadzenie do lecznictwa leków prekursorowych, które mają dwojaki charakter. W pierwszym przypadku substancja nakładana na skórę jest pozbawiona działania farmakologicznego (postać nieczynna leku, tzw. prolek) i dopiero w skórze następuje przekształcenie w postać farmakologicznie czynną (np. niektóre preparaty GKS). W drugim przypadku lek farmakologicznie czynny ulega przemianie w postać nieczynną i nie przenika do naczyń włosowatych (np. nadtlenek benzoilu). Zdecydowana większość leków stosowanych zewnętrznie nie jest metabolizowana w skórze właściwej.

Postać leku

W lecznictwie dermatologicznym stosowane są różne postaci leków. Najczęściej są to kremy, maści i emulsje. Wybór postaci leku decyduje o szybkości dyfuzji. Nasilenie tego procesu można uzyskać przez zwiększenie rozpuszczalności leku w podłożu lub lipidach warstwy rogowej naskórka, a także przez dodanie składników ułatwiających przepuszczalność naskórka lub elementów podłoża jako nośników substancji leczniczej. Najkorzystniej jest stosować leki o właściwościach lipofilowych, naniesione na hydrofilowe podłoże. Znaczenie terapeutyczne ma również technika nakładania preparatów leczniczych na skórę. Nanoszenie cieńszej warstwy preparatu sprawia, że lek przenika szybciej. O stopniu wchłonięcia decyduje powierzchnia, na którą nanoszona jest substancja lecznicza.

Główne grupy leków stosowanych miejscowo na skórę u dzieci

Glikokortykosteroidy

Glikokortykosteroidy są najczęściej stosowaną grupą leków w leczeniu miejscowym, wprowadzoną do lecznictwa w 1952 r. przez Sulzbergera i Wittena. Pierwszym preparatem był hydrokortyzon, który nadal jest najczęściej stosowanym lekiem w dermatologii dziecięcej. Wykorzystuje się jego właściwości przeciwzapalne, przeciwproliferacyjne i immunosupresyjne. Główne wskazania do leczenia obejmują takie choroby, jak AZS, wyprysk i jego odmiany (wyprysk rozsiany, pieniążkowy, ograniczony – neurodermitis itp.), kontaktowe zapalenie skóry, łuszczyca, łojotokowe zapalenie skóry, liszaj płaski, choroby pęcherzowe autoimmunologiczne, toczeń rumieniowaty, osutki świetlne, osutki polekowe.

Nie został do końca wyjaśniony mechanizm działania leków z grupy GKS, ale ich działanie lecznicze wynika głównie z wpływu na swoisty receptor dla GKS, który znajduje się w cytoplazmie każdej komórki. Połączenie cząsteczki steroidu z receptorem powoduje wniknięcie kompleksu do jądra komórkowego i związanie ze swoistym fragmentem DNA. W mechanizmie wpływania na syntezę mRNA powstają białka o działaniu przeciwzapalnym, tj. lipokortyna 1 i wazokortyna. Działanie lipokortyny 1 polega głównie na hamowaniu syntezy prostaglandyn i leukotrienów, co prowadzi do przerwania procesu gromadzenia mediatorów zapalenia alergicznego. Wazokortyna, wywołując skurcz naczyń włosowatych, zmniejsza przenikanie osocza z krążenia, hamując alergiczną reakcję zapalną. Wyniki badań przeprowadzonych w ostatnich latach wykazały, że GKS wpływają na zmniejszenie ekspresji cząsteczek adhezyjnych, migracji leukocytów i aktywności cytokin prozapalnych.

Preparaty miejscowo stosowanych GKS podzielono na cztery gupy w zależności od siły działania na: GKS o słabym, umiarkowanie silnym, silnym i bardzo silnym działaniu miejscowym.

Znajomość klasyfikacji miejscowo stosowanych GKS jest niezbędna dla lekarza przepisującego ich preparaty. U dzieci powinno się stosować preparaty o najłagodniejszym działaniu, tj. z I, ewentualnie II grupy. W wyjątkowych sytuacjach dopuszcza się leki z III grupy, natomiast nie powinno się stosować leków z IV grupy.