1. Czynniki społeczne:
- piętno,
- marginalizację,
- bezrobocie.
2. Czynniki związane z organizacją opieki psychiatrycznej:
- mało wydolny system opieki,
- niewłaściwe postawy personelu.
Model leczenia środowiskowego
Zakłada on tworzenie ośrodków zorientowanych na odzyskiwanie zdrowia. Ośrodek zapewnia 24-godzinną opiekę psychiatryczną stacjonarną i ambulatoryjną, przez siedem dni w tygodniu. Poza oddziaływaniami medycznymi i psychologicznymi oferuje pacjentom rehabilitację psychospołeczną świadczoną w formie wspieranego zatrudnienia, pomocy w kształceniu się, jak również możliwości aktywnego wypoczynku i współtworzenia wspierającego środowiska. Model ten wpisuje się w założenia Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, który promuje opiekę środowiskową świadczoną wspólnotom lokalnym przez Centrum Zdrowia Psychicznego.
Opieka psychiatryczna w Polsce realizowana jest głównie w dużych szpitalach, przy niedostatecznie rozwiniętych formach opieki pośredniej – zespołach leczenia środowiskowego, ambulatoriach, domach środowiskowych, hostelach, mieszkaniach chronionych. Jednocześnie brakuje możliwości zapewniających pacjentom stopniowy powrót do pracy. Za mało jest warsztatów terapii zajęciowej, firm społecznych, wspomaganego zatrudnienia.
Na drodze do zdrowienia szczególne miejsce zajmuje hospitalizacja psychiatryczna. W czasie jej trwania poprzez przerażenie, poczucie osamotnienia i osaczenia, jak również i potem, stając się dla pacjentów bolesną cezurą. Po powrocie do domu stwierdzają, że „wszystko się zmieniło”.
Specjaliści będący częścią systemu opieki psychiatrycznej mogą wspierać proces zdrowienia lub go hamować. Przekazywanie negatywnych, pesymistycznych prognoz, narzucanie roli „chronika”, koncentracja jedynie na objawach, zniechęcanie do podejmowania nowych aktywności itp. sprzyjają podtrzymywaniu choroby i roli chorego. Tworzy się model oddziaływań, w którym to choroba, a nie osoba jest w centrum uwagi.
Trzy obszary oddziaływań w zdrowieniu
Zdrowienie jako proces złożony, a nie linearny wymaga terapii, wsparcia i partnerstwa. Trzy ważne obszary oddziaływań to: zdrowie psychiczne i fizyczne, wymiar psychologiczny (nadzieja, radzenie sobie, wiara w siebie), aspekt socjalny (jakość życia, czynniki ekonomiczne). Proces ten poza zmianą wewnętrzną prowadzi także do przełamywania barier i niesprawiedliwości społecznych dotyczących dyskryminacji w zdobywaniu podstawowych dla egzystencji zasobów: dachu nad głową, pracy i dochodu.
Przykładem negatywnych postaw personelu jest lista zastrzeżeń formułowanych przez słuchaczy szkoleń dotyczących procesu zdrowienia.[15] Zdaniem autora ilustrują one bariery w przyjęciu tej koncepcji przez personel. Świadczą o obawie przed nowymi wyzwaniami i dodatkowym obciążeniem. Są wyrazem pesymizmu i niewiary w to, że choroba psychiczna jest uleczalna. Unaoczniają postawy paternalistyczne, protekcjonalne, oparte na władzy. Przytaczam niektóre wypowiedzi (zachowując formę „ty”):
– „Ty chcesz mi powiedzieć, że oprócz tego, że muszę sprawować opiekę i leczyć ludzi, teraz mam jeszcze ich uzdrawiać?”;
– „Co masz na myśli, mówiąc, że twoi klienci zdrowieją? Nie widzisz, jak nadal są osobami niepełnosprawnymi? Czy to nie jest sprzeczność?”;
– „Ty nie mówisz o ludziach, z którymi ja się stykam. Oni są za bardzo niepełnosprawni. Nie mogą wyzdrowieć”;
– „Moi pacjenci nawet nie zdają sobie sprawy z tego, że są chorzy. Jak mogę mówić im o zdrowieniu, jeżeli są bezkrytyczni wobec choroby?”;
– „Po to uczyłem się przez dziesięć lat, aby ktoś inny – bez wykształcenia miał podejmować decyzje razem ze mną?”.
Mimo dostępu do badań, w których nie ma mowy o nihilizmie terapeutycznym, praktyka mówienia o „przystosowaniu się”, „oszczędnym trybie życia” i przechodzeniu na rentę młodych ludzi jest powszechna. Jednocześnie coraz częściej widać, że system opieki medycznej nie jest w stanie pomóc wielu osobom, ponieważ mają one zupełnie inny cel niż kierowane do nich programy – chcą zdrowieć, a nie „dostosować się” do kreowanego przez system, negatywnego scenariusza ich życia.
Podsumowanie
Pracownicy psychiatrycznej opieki zdrowotnej mają przed sobą trudne zadanie polegające na wypracowaniu bardziej optymistycznego stanowiska wobec zaburzeń psychicznych, ich konsekwencji i wpływu na życie osób chorujących, a także odrzuceniu upowszechnianej dotąd wizji katastrofy, jaką jest diagnoza choroby psychicznej, wizji odbierającej wszelką nadzieję, pozbawiającej dotychczasowych ambicji. Z drugiej strony nie można sobie pozwolić na sytuację, w której zdrowienie staje się narzuconym z góry hasłem, co wzbudza niepokój nadużywania go jako pustego słowa, frazesu, za którym nie idą żadne realne zmiany.