Wiadomości podstawowe

Substancja psychoaktywna (psychotropowa) to związek chemiczny oddziałujący na ośrodkowy układ nerwowy przez bezpośredni wpływ na funkcje poszczególnych części mózgu, czego efektem są czasowe zmiany świadomości, postrzegania, nastroju i zachowania. Substancje psychoaktywne lub preparaty je zawierające mogą być używane rekreacyjnie jako środki zmieniające nastrój i świadomość (w czasie np. zabaw klubowych), w niektórych religiach bądź w medycynie – dla łagodzenia objawów bólowych lub nudności, objawów narkolepsji, w zespole nadpobudliwości z deficytem uwagi (ADHD) bądź jako leki przeciwdepresyjne i antypsychotyczne.

Epidemiologia

Około 5% populacji świata powyżej 15 r.ż. jest uzależnionych od narkotyków i środków halucynogennych. Najczęściej używane są substancje uzyskane z konopi indyjskich (kannabinoidy), na drugim miejscu znajdują się środki psychostymulujące – amfetamina, metamfetamina i ecstasy.

Patogeneza i mechanizmy działania

Środki psychoaktywne nie są grupą jednorodną, są klasyfikowane w różnych grupach w zależności od pochodzenia i mechanizmu działania. Są podzielone na pochodne opium i opiaty syntetyczne, środki psychostymulujące, kokainę, dysocjanty i środki halucynogenne, wśród których wyróżniamy: pochodne konopi indyjskich, pochodne fenyloalkiloamin, lizergid (LSD), psylocynę i psylocybinę oraz salwinorynę A.

W rozdziale omówione zostaną także środki psychoaktywne uzyskane metodami syntetycznymi (obecne w tzw. dopalaczach) oraz coraz częściej spotykane w klubach „pigułki gwałtu” („forget-pills”), które mogą być wykorzystywane w celach kryminalnych.

Pochodne opium

Mechanizm działania pochodnych opium polega na łączeniu się z receptorami opioidowymi, które w warunkach fizjologicznych wiążą endorfiny.

Najczęstszą przyczyną zatruć są w tej grupie leki: morfina, kodeina, fentanyl, metadon, coraz rzadziej zaś heroina (najczęściej używana przez ludzi uzależnionych). Morfina i fentanyl są używane najczęściej we wstrzyknięciach, rzadziej doustnie. Heroina może być palona, stosowana dożylnie lub donosowo. Kodeina i metadon (używany w leczeniu uzależnienia od opiatów) przyjmowane są najczęściej doustnie. Niedawno w krajach byłego Związku Radzieckiego pojawiła się pochodna opiatowa produkowana domowymi sposobami z powszechnie dostępnej w aptekach kodeiny – dezomorfina, zwana popularnie „krokodylem” i powodująca liczne zatrucia z częstymi powikłaniami, także zgonami. Są one jednak prawdopodobnie skutkiem głównie dużej ilości zanieczyszczeń (np. fenolem).