Wstęp

Zapalenia naczyń i choroby tkanki łącznej zaburzają czynność wielu narządów. Do uszkodzenia układu nerwowego może dochodzić w bardzo wczesnych stadiach, a objawy neurologiczne mogą być pierwszym albo nawet jedynym objawem.

W chorobach o podłożu autoimmunologicznym kluczową rolę odgrywa prawdopodobnie destrukcja ściany naczyń – głównie naczyń odżywczych nerwów (vasa nervorum) – spowodowana bądź odkładaniem się kompleksów immunologicznych, bądź komórkową reakcją cytotoksyczną (zależną od limfocytów T). Powoduje to zamknięcie tętniczek nanerwia, niedokrwienie nerwu i zwyrodnienie aksonalne.

W tym rozdziale omówiono obraz kliniczny najczęstszych neurologicznych powikłań chorób reumatycznych. Częste i rzadkie powikłania neurologiczne wybranych chorób reumatycznych przedstawiono w tabeli 1.

Reumatoidalne zapalenie stawów

Powikłania neurologiczne najczęściej występują u chorych z umiarkowanymi lub ciężkimi objawami reumatoidalnego zapalenia stawów. Choroba zaburza czynność układu nerwowego:

• pierwotnie – poprzez uszkodzenie tkanki nerwowej przez guzki reumatoidalne lub reumatoidalne zapalenie naczyń
• wtórnie – jako efekt zapalenia torebki stawowej lub zmian w architekturze kości.

Częściej dochodzi do zajęcia obwodowego niż ośrodkowego układu nerwowego.

Ośrodkowy układ nerwowy

Uszkodzenie rdzenia kręgowego

Jednym z powikłań reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS) w obrębie ośrodkowego układu nerwowego (OUN) jest uszkodzenie rdzenia kręgowego. Dochodzi do niego najczęściej w odcinku szyjnym. Zmiany w kręgosłupie szyjnym stwierdza się u 70% chorych na RZS. Polegają one na:

• zapaleniu i destrukcji stawów kręgosłupa
• zapaleniu krążków międzykręgowych
• uszkodzeniu i przemieszczeniu trzonów kręgów
• włóknieniu i pogrubieniu opony twardej rdzenia.

Podwichnięcia w stawie szczytowo-obrotowym

Najczęstszą przyczyną ucisku rdzenia jest podwichnięcie w stawie szczytowo-obrotowym (ryc. 1). Ryzyko podwichnięcia rośnie, gdy destrukcja obejmuje ku przodowi ząb obrotnika, a ku tyłowi – przyczepy kostne więzadła poprzecznego kręgu szczytowego.

Podwichnięcie często przebiega bezobjawowo. Jeśli staje się przyczyną objawów neurologicznych, najczęstszą jego manifestacją są bóle karku i głowy w okolicy potylicznej oraz objawy mielopatii szyjnej.

Rzadko podwichnięcie staje się przyczyną wodogłowia obturacyjnego. Korelacja między nasileniem objawów neurologicznych a zmianami w obrazie radiologicznym jest słaba.

Objawowe zapalenie naczyń OUN

Rzadkim, choć mogącym pojawić się na każdym etapie choroby powikłaniem jest objawowe zapalenie naczyń OUN. W obrazie klinicznym dominują: