Konflikty XIX wieku przyczyniły się do rozwoju także w zakresie medycyny wojskowej. W czasie wojen napoleońskich, dzięki działaniom takich luminarzy medycyny pola walki jak Pierre-François Percy (1754-1825) czy Dominique Jean Larrey (1766-1842) (ryc. 1, 2), pojawiły się m.in.: pierwsze mobilne szpitale wojskowe, standaryzowany tabor sanitarny oraz wyspecjalizowany niższy personel medyczny – sanitariusze i noszowi.

Lata względnego pokoju, jaki nastąpił po zakończeniu wojen napoleońskich, sprawiły, że sprawy medycyny pola walki znowu zeszły na dalszy plan. Przełomowa pod tym względem miała stać się wojna krymska, trwająca od 16 października 1853 roku do 30 marca 1856 roku. Naprzeciw armii Imperium Rosyjskiego stanęły wojska Wielkiej Brytanii, Francji, Królestwa Sardynii oraz Turcji.

Katastrofalne nieprzygotowanie

Pierwsze działania zbrojne toczone między majem a czerwcem 1854 roku w księstwach naddunajskich pokazały katastrofalne nieprzygotowanie walczących armii. Armia rosyjska, nadmiernie zbiurokratyzowana, o archaicznej strukturze oraz feudalnych stosunkach wewnętrznych, nie miała wystarczającej liczby lekarzy, środków opatrunkowych ani lekarstw. Pozostający przy armii personel medyczny był często kiepsko wykształcony. Fatalne wyżywienie i złe warunki higieniczne w bagnistej delcie Dunaju, gdzie toczyły się pierwsze działania zbrojne, powodowały wybuch epidemii cholery i tyfusu.

Dodatkowym czynnikiem, który wpłynął na wzrost strat, były zmiany w zakresie celności i donośności broni palnej. Niebiorący tego pod uwagę Rosjanie już 20 września 1854 roku, po bitwie nad Almą, mieli ok. 5000 zabitych i rannych (ryc. 3). W obozie rosyjskim sierota po poległym rok wcześniej pod Synopą marynarzu, szwaczka i praczka, 18-letnia Dasza Ławrientiewna Michajłowa, samorzutnie podjęła się opieki nad rannymi, za własne pieniądze kupując konia i wóz, na którym stworzyła mobilny punkt opatrunkowy. W jej ślady poszły inne kobiety, nierzadko z wyższych sfer, jednak to Dasza Sewastopolska, jak nazwali ją nieznający jej nazwiska żołnierze, którym pomogła, urosła do rangi symbolu.

Trwające od 17 października 1854 roku do 11 września 1855 roku oblężenie twierdzy w Sewastopolu oznaczało wielkie straty zarówno dla oblegających, jak i dla oblężonych. Na czele służby zdrowia w Sewastopolu stanął wybitny lekarz, jeden z twórców medycyny pola walki, profesor petersburskiej Akademii Medyczno-Chirurgicznej Nikołaj Iwanowicz Pirogow (1810-1881). Znakomity uczony, członek-korespondent petersburskiej Cesarskiej Akademii Nauk, od 1847 roku doskonalił swą praktykę chirurgiczną jako lekarz wojskowy na Kaukazie. Był jednym z pionierów anestezji, miał też znakomite osiągnięcia w technikach chirurgicznych, tworząc własną metodę osteoplastycznej amputacji stopy (ryc. 4).