Bruksizm okresu snu (senny)
Bruksizm senny jest zaburzeniem dostrzeganym i opisywanym najczęściej. Objawy zgłaszane są zwykle przez rodziców. Patognomonicznym (chociaż niestałym) objawem są dźwięki zgrzytania zębami.13 Zgrzytaniu może towarzyszyć ślinotok.18 U dzieci z objawami bruksizmu nierzadko stwierdza się także inne parasomnie. Na przykład „brukserzy” szczególnie często mówią przez sen.24,27
Etiopatogeneza (hipotezy)
Etiologii bruksizmu sennego jeszcze nie wyjaśniono. Jest ona prawdopodobnie wieloczynnikowa, łącząca działanie czynników patofizjologicznych, psychologicznych i anatomicznych.28 Istotną rolę przypisuje się epizodom niekontrolowanej reaktywacji korowego i autonomicznego układu nerwowego w okresach niestabilnego snu.27 Nadmierna praca mięśni skroniowo-żuchwowych może wynikać z niehamowanej w czasie snu nadmiernej aktywności szlaku korowo-opuszkowego kontrolującego czynność mięśni twarzy.27 Zwraca się uwagę na możliwy wpływ zaburzeń funkcji systemów neurotransmisji, w tym systemu dopaminergicznego,29,30 i na znaczenie niedoboru wapnia, magnezu oraz udział reakcji alergicznych i zaburzeń hormonalnych.31 W niektórych doniesieniach, głównie z krajów pozaeuropejskich, nadal uwzględnia się etiologiczną rolę pasożytów przewodu pokarmowego (przede wszystkim owsików i glisty ludzkiej) w rozwoju bruksizmu.3,12 Nie wszyscy autorzy potwierdzają tę rolę.32 W etiopatogenezie bruksizmu dość powszechnie podkreśla się natomiast znaczenie czynników psychologicznych (przede wszystkim stresu), których źródłem może być nawet najbliższe otoczenie dzieci: jednym z czynników sprzyjających okazał się, na przykład, znany domowy rytuał – czuwanie rodziców przy łóżku do chwili zaśnięcia dziecka.13 Stwierdzono również, że istotną rolę w rozwoju bruksizmu u dzieci odgrywa bierne palenie tytoniu.29 Wiadomo, że nikotyna pobudza acetylocholinową i glutaminową transmisję synaptyczną i ułatwia uwalnianie dopaminy. W warunkach tytoniowego zadymienia stężenie nikotyny i dopaminy wzrasta, co między innymi prowadzi do zwiększenia aktywności mięśni twarzy.29 Skutkiem narażenia dzieci na dym tytoniowy jest również utrudnienie zasypiania i zwiększenie liczby przebudzeń oraz ogólnej motorycznej aktywności w czasie snu.29,33 Jak wynika z wielu obserwacji, u dzieci z bruksizmem sennym częściej pojawiają się problemy emocjonalne – z zaburzeniami zachowania, deficytem koncentracji uwagi i trudnościami w nauce.18,24,26
Bruksizm okresu czuwania ma prawdopodobnie nieco inną etiopatogenezę niż zaburzenia senne.27 Może się pojawiać lub nasilać pod wpływem niepokoju i, podobnie jak bruksizm senny, wiąże się z małą odpornością na stres.30 Pozostawia po sobie zwiększone napięcie i powysiłkową bolesność mięśni żuchwy.13,28 Nawykiem towarzyszącym może być ogryzanie paznokci lub zagryzanie warg i wewnętrznych powierzchni policzków.18
U dzieci z bruksizmem sennym zaobserwowano współwystępowanie innych zaburzeń snu, między innymi zaburzeń czynności oddychania13,18,24,34,35 i zespołu niespokojnych nóg.35 Zaburzenia oddychania w czasie snu towarzyszą szczególnie często dzieciom (z objawami bruksizmu) mówiącym przez sen.24 Stwierdzono u nich nawykowe chrapanie i oddychanie ustami18,23,34 oraz zapisane w czasie badania polisomnograficznego upośledzenie przepływu powietrza przez nos i nadmierny wysiłek oddechowy.35 Związek zaburzeń czynności oddychania z bruksizmem wielokrotnie potwierdzał fakt ustępowania rozpoznanych wcześniej parasomni (w tym: bruksizmu) po adenotonsilektomii zastosowanej w leczeniu zaburzeń oddychania.24,25 W związku z faktem rodzinnego występowania zarówno parasomni, jak i zaburzeń oddychania w czasie snu pojawiła się sugestia, że zaburzenia oddychania mogą się ujawniać jako parasomnie.35
Podobnie jak w przypadkach zaburzeń oddychania w czasie snu, badaniem potwierdzającym rozpoznanie bruksizmu sennego jest zwykle polisomnografia, pozwalająca ocenić architekturę snu i wyróżnić jego fazy oraz zestawić je z objawami określonej parasomni. Pierwsze badanie polisomnograficzne pacjentów z bruksizmem przeprowadził Reding w 1968 roku.14 Zaobserwowano, że epizody bruksizmu sennego występują przeważnie w 1 i 2 fazie snu NREM, chociaż w okresie snu REM również jest ich więcej niż u dzieci bez zaburzeń snu. Omawiana parafunkcja dotycząca mięśni: skrzydłowego, skroniowego i żwacza charakteryzuje się okresowo narastającą w czasie snu aktywnością (wręcz wybuchami aktywności, bruxism bursts) wymienionych mięśni.14 W badaniu polisomnograficznym największą wartość predykcyjną (dodatnią w 100% i ujemną w 80%) przypisuje się wskaźnikowi: liczba wybuchów∕godzinę snu. Rozpoznanie bruksizmu sennego potwierdza obecność >4 pełnych epizodów bruksizmu lub 25 wybuchów na godzinę snu oraz przynajmniej 2 słyszalnych dźwięków zgrzytania.
Leczenie
Zasad swoistego i skutecznego leczenia bruksizmu jeszcze nie opublikowano. Podstawowym kierunkiem postępowania w przypadkach większości parasomni jest eliminacja zidentyfikowanych przyczyn zaburzeń i poszukiwanie możliwych czynników ryzyka. Leczenie prowadzą psycholodzy prowadzący terapię behawioralną i specjaliści zajmujący się zaburzeniami snu. U dzieci (i dorosłych) z bruksizmem do wymienionego zespołu diagnostyczno-leczniczego dołączają dentyści, z ortodontami na czele.