Aktywność fizyczna a wychowanie zdrowotne

Analiza poziomu aktywności fizycznej u dzieci i młodzieży jest ściśle związana z tematem postrzegania zdrowia jako wartości oraz z promocją zdrowia. Duża część społeczeństwa w Polsce prezentuje podejście nazywane relatywizmem zdrowia, polegające na postrzeganiu zdrowia jako wyjątkowo cennej i ważnej wartości przy jednoczesnym braku starań o jego utrzymanie i braku podejmowania jakichkolwiek działań prozdrowotnych. Wychowanie i edukacja zdrowotna dzieci i młodzieży są zapoczątkowywane przez dorosłych członków rodziny, dlatego u dzieci i młodzieży powinniśmy spodziewać się podobnego podejścia. Mimo braku aktywnych działań można zaobserwować silną zależność między dobrym samopoczuciem i korzystnym postrzeganiem zdrowia a podejmowaną aktywnością fizyczną. Biorąc pod uwagę powyższe argumenty, niezwykle istotne jest uwzględnienie w strategiach promocji zdrowia popularyzowania aktywności fizycznej wśród najmłodszych odbiorców⁴³.

Należy pamiętać, że wychowanie fizyczne jest procesem, którego celem jest przygotowanie młodzieży do wzięcia odpowiedzialności za swoje zdrowie. Jest elementem budowania sprawności oraz kształtowania swojego ciała i osobowości⁴⁴.

Rola treningu w kształtowaniu postawy ciała u dzieci

Mimo wielu korzyści wynikających z wpływu aktywności fizycznej na organizm przegląd aktualnego piśmiennictwa nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy wyczynowe uprawianie różnych dyscyplin sportowych może przyczynić się do poprawy postawy ciała, czy też zwiększy asymetrie i zaburzenia postawy u osób trenujących. Każda dyscyplina sportowa charakteryzuje się inną specyfiką. Różnice dotyczą nie tylko planu treningowego, lecz także wpływu treningu na ciało zawodnika. Odpowiedź na pytanie, jak trening i różne obciążenia treningowe wpływają na postawę ciała młodych ludzi, jest niezwykle istotna, ponieważ w trakcie zajęć sportowych wszelkie zmiany w obrębie postawy ciała utrwalają się i mają bezpośredni wpływ na kolejne etapy ontogenezy⁴⁵. Powiększające się krzywizny kręgosłupa mogą w przyszłości przyczynić się do wystąpienia zespołów bólowych kręgosłupa oraz być czynnikami ryzyka przeciążeń i urazów narządu ruchu⁴⁶.

Mimo licznych doniesień w literaturze na temat pozytywnego wpływu regularnej aktywności fizycznej²³ warto pamiętać o dyscyplinach sportowych, które zwiększają ryzyko pojawiania się asymetrii postawy i bólu dolnego odcinka kręgosłupa. Wymienia się wśród nich m.in.: sporty zespołowe, np. piłkę siatkową, lekkoatletykę, sporty walki czy gimnastykę^47,48. W przypadku gier zespołowych i sportów walki asymetrie oraz pogłębiające się wady postawy mogą być następstwami nieprawidłowego planu treningowego oraz niewłaściwie wykonywanych ćwiczeń. Wiele badań naukowych skupia się na niekorzystnym wpływie uprawiania wyczynowo różnych dyscyplin sportowych na postawę ciała młodych zawodników^26,49-54. Badaniem wpływu asymetrycznych dyscyplin sportowych na postawę ciała zajmowali się Jankowicz-Szymańska i wsp.²⁶, którzy w swojej pracy sprawdzili wpływ uprawiania piłki ręcznej u 11-letnich chłopców na postawę ciała. Stwierdzono u nich częstszą asymetrię w okolicy barkowej, w talii i w miednicy niż u nietrenujących rówieśników. Barczyk-Pawelec i wsp.⁵⁵ również wykazali, że uprawianie tej dyscypliny sportowej wiąże się z pogłębieniem kifozy w odcinku piersiowym kręgosłupa.

Dostępnych jest wiele badań naukowych potwierdzających nieprawidłową postawę ciała u dzieci trenujących piłkę siatkową. Vařeková i wsp.⁴⁹ zaobserwowali występowanie po stronie dominującej zawodników asymetrii w ustawieniu barków, łopatek i tylnych górnych kolców biodrowych. Grabara i Hadzik^50,51 zwrócili w swoich pracach uwagę na tendencję do pogłębionej kifozy w odcinku piersiowym i zmniejszonej lordozy w odcinku lędźwiowym kręgosłupa u dzieci trenujących piłkę siatkową. Wyniki badania potwierdziły także w tej grupie asymetryczne ustawienie trójkątów talii wobec siebie. Asymetrie posturalne zaobserwowano zarówno u trenujących, jak i nietrenujących dziewcząt w wieku 13-16 lat. W powyższych badaniach zwrócono również uwagę na konieczność dokładniejszej oceny postawy u młodych sportowców. W kolejnym badaniu Grabara⁵² oceniła i porównała postawę ciała osób trenujących piłkę siatkową z postawą osób nietrenujących w okresie 2 lat. Wykazała, że trening piłki siatkowej wpływa na ustawienie obręczy barkowej (asymetryczne uniesienie jednego barku w stosunku do drugiego) i łopatki (większe oddalenie jednej łopatki od drugiej względem linii kręgosłupa) oraz miednicy (rotacja w jedną stronę). Z kolei u nietrenujących chłopców stwierdzono zaburzenia w płaszczyźnie strzałkowej w postaci znacznego zwiększenia głębokości kifozy w odcinku piersiowym i zniesienia lordozy w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Kuczyński i wsp.⁵³ przedstawili odmienną teorię, według której uprawianie piłki siatkowej wpływa na lepszą stabilność postawy ciała i inny tryb automatycznej kontroli postawy u dzieci trenujących w porównaniu z grupą kontrolną.

W swojej kolejnej publikacji Grabara⁵⁴ przeanalizowała wpływ trenowania piłki nożnej na postawę ciała młodych zawodników. Dzieci uprawiające tę dyscyplinę sportową charakteryzowały się symetrycznym ustawieniem miednicy w płaszczyźnie czołowej oraz w niektórych grupach wiekowych większą częstością występowania symetrii w parametrze określającym trójkąt talii. Zaobserwowano jednocześnie częstsze występowanie odstających łopatek i asymetrii miednicy w płaszczyźnie poprzecznej oraz zmniejszenie wielkości lordozy w odcinku lędźwiowym kręgosłupa u trenujących dzieci. W publikacji podkreślono problem niejednoznaczności wyników dotychczas przeprowadzonych badań. Oznacza to trudność z dokładnym określeniem wpływu trenowania piłki nożnej na różne parametry określające postawę ciała młodych sportowców.

W innej publikacji przeanalizowano wpływ trenowania różnych stylów pływackich na postawę ciała. Aksamit i wsp.⁵⁶ zbadali grupę młodych osób w wieku 20-22 lat trenujących pływanie i stwierdzili nieznaczne odchylenia w płaszczyźnie czołowej oraz pogłębienie kifozy w odcinku piersiowym kręgosłupa. Autorzy nie zalecili treningu pływackiego jako zamiennika ćwiczeń korekcyjnych postawy ciała. Tendencję do pogłębionej kifozy w odcinku piersiowym kręgosłupa u młodych pływaków w wieku 10-13 lat zaobserwowali także w swojej pracy Mucha i wsp.²³ Wpływ różnych stylów pływackich na wielkość krzywizn kręgosłupa w odcinku piersiowym i lędźwiowym udowodnili również w swoim badaniu Łubkowska i wsp.⁵⁷ Głównie zwrócili uwagę na pogłębienie kifozy w odcinku piersiowym i zniesienie lordozy w odcinku lędźwiowym. Autorzy zalecają pływanie różnymi stylami w zależności od zdiagnozowanej postawy ciała i wykazują pozytywny wpływ treningu pływackiego na kształtowanie się krzywizn kręgosłupa oraz postawy ciała dzieci.

Nieprawidłowy wpływ sportów asymetrycznych na postawę ciała został omówiony w innych pracach. Oyama i wsp.⁵⁸ próbowali ocenić postawę ciała w grupie zawodników trenujących asymetryczne dyscypliny sportu, jakimi są tenis i tenis stołowy. Zbadali dzieci uprawiające tenis i stwierdzili większy odsetek występowania asymetrii łopatki w płaszczyźnie poprzecznej i czołowej po stronie dominującej u osób w wieku 19-24 lat. W innej publikacji Barczyk-Pawelec i wsp.⁵⁵ dokonali oceny postawy ciała w grupie trenującej tenis stołowy w wieku 11-26 lat. Na podstawie analizy wyników za pomocą metody Wolańskiego zmodyfikowanej przez Zeyland-Malawkę wykazano, że u zawodników tenisa stołowego charakterystyczny jest kifotyczny typ postawy ciała. Zaobserwowano także duży odsetek asymetrii postawy ciała w płaszczyźnie czołowej i poprzecznej.

Na przestrzeni ostatnich lat przeanalizowano również wpływ trenowania sztuk walki na postawę ciała. Wałaszek i wsp.⁵⁹ ocenili zmiany postawy ciała w grupie 6-latków trenujących judo. Za pomocą metody MORA wykazali pozytywny wpływ treningu na parametry osiowe postawy ciała. Byun i wsp.⁶⁰ także potwierdzili korzyści wynikające z uprawiania sztuk walki w zakresie korekcji postawy ciała. W pracy przebadali 17 osób (średnia wieku 13,1 roku) trenujących taekwondo. Ograniczeniem obu powyższych badań jest brak porównania postawy ciała u tych samych osób po upływie określonego czasu. To pozwoliłoby jednoznacznie określić, czy faktycznie plan treningowy stosowany w sztukach walki pozytywnie wpływa na postawę ciała zbadanych dzieci. W innym przypadku trzeba wziąć pod uwagę oddziaływanie dodatkowych czynników na kształtowanie się postawy ciała dzieci.

Na podstawie przeglądu aktualnego piśmiennictwa wykazano również braki w wiedzy rodziców i uczniów na temat wpływu uprawiania różnych dyscyplin sportowych na postawę ciała. Tematyką tą zajmowała się w swojej pracy Beata Żuk⁶¹, która zbadała postrzeganie prawidłowej postawy przez uczniów 6 klasy szkoły podstawowej i ich rodziców. Wykazała niezadowalający poziom wiedzy u dzieci oraz ich opiekunów w kwestii korekcji i kompensacji postawy ciała dzieci. Nawiązując do wyników badań Żuk, można stwierdzić, że dzieci trenujące sport również nie posiadają dostatecznej wiedzy na temat swojej postawy ciała, co może skutkować powstawaniem dysbalansu mięśniowego u młodych sportowców. Dzięki większej świadomości wpływu dyscyplin sportu na układ ruchu już w młodszym wieku będzie można wprowadzić profilaktyczne ćwiczenia terapeutyczne, które w przyszłości zmniejszą ryzyko wczesnych kontuzji i być może poprawią wyniki sportowe u dzieci. Jest to niezwykle istotne, ponieważ w okresie wczesnoszkolnym obserwuje się szybki postęp wad postawy u dzieci.

Podsumowanie

Podsumowując korzyści wynikające z uprawiania aktywności fizycznej, można śmiało stwierdzić, że jest ona kluczowym elementem profilaktyki oraz gwarantuje szczęśliwe i zdrowe życie na jego każdym etapie. Wychowanie fizyczne poprawia nie tylko obecne, lecz także przyszłe życie⁶². Dlatego tak istotne są odpowiednia edukacja i wyrobienie nawyku aktywności fizycznej w wolnym czasie w wieku przedszkolnym i szkolnym. Rozwój i utrwalenie tego nawyku w późniejszym okresie przygotowuje do zdrowego dorosłego życia, a także zmniejsza ryzyko wielu chorób cywilizacyjnych^63,64. Ruch jest naturalną potrzebą małych dzieci, nie trzeba ich zachęcać do podejmowania aktywności. Zadaniem rodziców i opiekunów jest jednak, aby aktywność fizyczna stała się nawykiem i częścią codziennej rutyny dziecka. Po przeanalizowaniu aktualnego piśmiennictwa wykazano jednak spadek zainteresowania sportem dzieci oraz młodzieży w wieku szkolnym. Prawdopodobnie jest to spowodowane rozpowszechnieniem urządzeń elektronicznych i niedawno przebytą na całym świecie pandemią COVID-19.

Niezwykle ważnym zadaniem lekarzy jest uświadamianie rodzicom i opiekunom oraz dzieciom i młodzieży konsekwencji braku odpowiedniej ilości aktywności fizycznej. Niesie to za sobą bowiem wiele negatywnych skutków, nie tylko w odległym czasie. U dzieci w wieku szkolnym występuje skok rozwojowy, co wpływa na dużą plastyczność układu ruchu. Nieprawidłowe poprowadzenie dziecka ruchowo w tym okresie może spowodować powstanie wad postawy w bardzo krótkim czasie.