Joanna Jurek, PhD

Emocje są nieodłączną częścią ludzkiej egzystencji, misternie splecioną z procesami poznawczymi i reakcjami na bodźce środowiskowe. Wpływ emocji na różne aspekty zachowań i funkcjonowania człowieka jest ogromny, a ich związek z wyborami żywieniowymi i samym aktem odżywiania wydaje się szczególnie głęboki. Stan emocjonalny może oddziaływać na preferencje żywieniowe zarówno pod względem jakości, jak i ilości spożywanych produktów. Na przykład obniżony nastrój może skłonić szczególnie podatne osoby do określonych wyborów, które przynoszą natychmiastową, choć krótkotrwałą, ulgę w niepożądanym stanie emocjonalnym i przywracają na pewien czas komfort¹.

Ta złożona relacja między emocjami a wyborami żywieniowymi obejmuje nie tylko nastrój, lecz także szersze spektrum stanów emocjonalnych, co może przejawiać się korzystaniem z określonych pokarmów w celu złagodzenia takich odczuć, jak stres, napięcie, podekscytowanie, nuda, samotność i wiele innych². Te wyzwalacze emocjonalne, choć występują w ciągu całego życia, mogą wywierać szczególnie głęboki wpływ na wzorce odżywiania w okresie dojrzewania, kiedy emocjonalność jest wyjątkowo wyraźna³. Warto zauważyć, że z wiekiem skłonność do emocjonalnego jedzenia stopniowo maleje – wśród starszych osób występuje ono z mniejszą intensywnością⁴.

Chociaż naukowo jedzenie emocjonalne można zdefiniować jako spożywanie pokarmu w odpowiedzi na emocje, zwłaszcza negatywne, pojęcie to wydaje się bardziej złożone. Było ono omawiane m.in. w ramach psychologii społecznej, klinicznej i psychoterapii, a także w kontekście nauk o żywieniu (jedzenie emocjonalne a zdrowa dieta) czy zdrowia publicznego (częstotliwość podjadania a zdrowie fizyczne). Co najważniejsze, dotychczasowe dowody wskazują, że u pozornie zdrowych osób, u których nie zdiagnozowano zaburzeń odżywiania, jedzenie emocjonalne może wywołać negatywne skutki związane z objadaniem się, a także zmianą ogólnego wzorca odżywiania, charakteryzującego się zwiększonym spożyciem żywności komfortowej (tj. służącej zapewnieniu komfortu psychicznego, zwłaszcza emocjonalnego, oraz poprawie samopoczucia), nierzadko przetworzonej lub zawierającej nadmierne ilości cukrów prostych, tłuszczów czy soli. To przejście do wzorców odżywiania typowych dla społeczeństw zachodnich wśród osób, które długoterminowo jedzą pod wpływem emocji, może mieć fatalne konsekwencje dla zdrowia, prowadząc do zwiększonego ryzyka chorób metabolicznych, takich jak otyłość, cukrzyca i schorzenia układu krążenia⁵.

Już wcześniej wykazano, że negatywne emocje wyzwalają różnorodne niekorzystne nawyki dotyczące stylu życia, a wśród nich także emocjonalne jedzenie, stanowiące jeden z mechanizmów radzenia sobie, powiązane nierzadko ze zwiększonym spożyciem niezdrowej żywności. Przyczynia się to do pogorszenia stanu zdrowia. W związku z tym istnieje pilna potrzeba zbadania, czym jest emocjonalne pocieszenie pokarmowe, oraz określenia zależności między zachowaniami żywieniowymi a stanami emocjonalnymi, takimi jak stres, samotność, przygnębienie, nuda, nastrój depresyjny. Wyniki podejmowanych współcześnie kompleksowych badań epidemiologicznych przyczyniają się do lepszego zrozumienia złożonych zależności między stanami emocjonalnymi a wyborami żywieniowymi, torując w ten sposób drogę potencjalnym interwencjom mającym na celu promowanie zdrowszych nawyków żywieniowych i łagodzenie niekorzystnych skutków zdrowotnych związanych z jedzeniem emocjonalnym.

Jedzenie emocjonalne – próba definicji

Jedzenie emocjonalne jest powszechnie definiowane jako tendencja do (nadmiernego) spożywania pokarmu w odpowiedzi na emocje. Jeżeli wiąże się to z (nadmiernym) spożyciem wysokokalorycznych, smacznych potraw, emocjonalne jedzenie jest zachowaniem nieprzystosowawczym, które może prowadzić do zaburzeń odżywiania, a ostatecznie do zaburzeń metabolicznych i otyłości. Jedzenie emocjonalne wiąże się z różnorodnymi podtypami zaburzeń odżywiania oraz nieprawidłowościami w przetwarzaniu emocji na poziomie behawioralnym⁶.

Jedzenie emocjonalne odnosi się do reakcji behawioralnej na określony stan emocjonalny lub uczucie. Ta reakcja wpływa na zachowania żywieniowe i może prowadzić do zwiększonego (a niekiedy stłumionego) spożycia pokarmu⁷. Osoby jedzące emocjonalnie z reguły zwiększają spożycie pokarmu w odpowiedzi na negatywne (czasem też pozytywne) emocje, aby poradzić sobie z określonym stanem emocjonalnym (tj. zmniejszyć stan negatywny lub wzmocnić pozytywny), a nie w celu zaspokojenia autentycznej fizjologicznej potrzeby dostarczenia pożywienia⁸.

Ściśle rzecz biorąc, jedzenie emocjonalne może odnosić się do dwóch stanów: przejadania się (OE – overeating) oraz objadania się (BE – binge eating)⁹. Epizod przejadania się oznacza spożycie dużej ilości pokarmu w krótkim czasie, bez towarzyszącego poczucia utraty kontroli, które jest charakterystyczne dla epizodu objadania się¹⁰.

Ryzyko zdrowotne związane z jedzeniem pod wpływem emocji

Jedzenie emocjonalne może stać się nawykową reakcją związaną z ekspozycją na negatywne emocje, stanowiąc zarówno podłoże rozwoju wielu schorzeń fizycznych oraz psychicznych, jak i stale towarzyszący im wzorzec zachowania.

Zrozumienie wzorców niezdrowego odżywiania ma szczególne znaczenie w praktyce klinicznej, biorąc pod uwagę ich złożoną etiologię oraz implikacje psychologiczne i psychiatryczne, które wyrażają się w różnorodnych stanach patologicznych, takich jak zespół nocnego jedzenia (NES – night eating syndrome, z typowym zaburzonym wzorcem odżywiania, często objawiający się ograniczeniem jedzenia w ciągu dnia i nadmiernym spożyciem pokarmu wieczorem/w nocy, po którym następuje bezsenność), zaburzenie z napadami objadania się (BED – binge eating disorder; polega na powracających sytuacjach napadowego spożywana obiektywnie dużych ilości jedzenia, czemu towarzyszy poczucie braku kontroli nad własnym zachowaniem) czy ortoreksja psychiczna (charakteryzująca się obsesją na punkcie zdrowego żywienia, często prowadzącą do sztywnych wzorców w zakresie odżywiania oraz nadmiernego skupiania się na jedzeniu i odżywianiu)¹¹.

Warto przyjrzeć się bliżej problemowi ortoreksji, której rozpowszechnienie rośnie w dzisiejszych czasach. Osoby cierpiące na to zaburzenie często doświadczają zaabsorbowania zdrową żywnością i niemożności odejścia od określonego stylu lub schematu odżywiania bez odczuwania skrajnego niepokoju. Mogą również eliminować duże grupy żywności bez powodów medycznych, religijnych, kulturowych czy etycznych, co w części przypadków prowadzi do niedoboru składników odżywczych i niedożywienia. Ponadto ortoreksja może wpływać na codzienne funkcjonowanie, ponieważ osoby dotknięte tą chorobą spędzają dużo czasu na planowaniu, kupowaniu i przygotowywaniu posiłków postrzeganych jako zdrowe, a także analizowaniu pod tym kątem potraw podawanych przez innych, np. podczas spotkań towarzyskich, w restauracji, co może skłaniać do unikania tego typu wydarzeń lub miejsc i narastającej izolacji. Nieprzestrzeganie sztywnych zasad żywieniowych może wieść do skrajnego poczucia winy, wstydu oraz samokrytyki, gdy osoby doświadczające ortoreksji spożywają niezdrową żywność. Jedynie przestrzeganie rygorystycznych wzorców odżywiania i spożywanie „właściwej” żywności daje im poczucie kontroli, mocy i satysfakcji¹². Co ciekawe, osoby o wysokich tendencjach ortoreksyjnych w większym zakresie wykazują skłonność do perfekcjonizmu, wskazuje się także na związek tego zaburzenia z zachowaniami obsesyjno-kompulsyjnymi¹³.

Nieprawidłowe odżywianie się może mieć długotrwały wpływ na różnorodne wymiary zdrowia. Rozwój zaburzeń odżywiania, takich jak jadłowstręt psychiczny, bulimia psychiczna, NES, BED oraz inne określone zaburzenia odżywiania się (OSFED – other specified feeding or eating disorder), prowadzi do poważnych problemów fizycznych i psychicznych, np. nadmiernej masy ciała, niedożywienia, zaburzeń równowagi elektrolitowej, zaburzeń żołądkowo-jelitowych, utraty masy kostnej, zmęczenia, zaburzeń snu, depresji, zaburzeń lękowych, samookaleczeń, myśli i prób samobójczych¹⁴. Zaburzenia żołądkowo-jelitowe, takie jak wzdęcia, zaparcia, biegunka i ból brzucha, mogą z kolei przekształcić się w długotrwałe schorzenia gastrologiczne, np. zespół jelita drażliwego (IBS – irritable bowel syndrome) czy gastroparezę. Należy wspomnieć, że nieprawidłowe odżywianie prowadzące do zaburzeń równowagi elektrolitowej i płynów może powodować dalsze długotrwałe problemy zdrowotne, takie jak zaburzenia rytmu serca, spowolnienie tętna i drgawki, zaburzenia układu kostno-stawowego (zmniejszenie gęstości kości, osteopenia, osteoporoza). Zaburzenia metaboliczne mogą przyczyniać się do braku równowagi hormonalnej, co przekłada się na problemy ze zdrowiem reprodukcyjnym, m.in. nieregularne miesiączki, niepłodność i powikłania ciąży, a także do wystąpienia nadwagi i otyłości, odgrywających niebagatelną rolę w rozwoju cukrzycy, schorzeń sercowo-naczyniowych, a nawet niektórych nowotworów^14-17.

Odczuwanie emocji a spożycie żywności – badania w populacji europejskiej

W 2023 r. opublikowano wyniki przekrojowego badania dotyczącego związku między spożyciem żywności a stanami emocjonalnymi¹⁸. Emocjonalne zachowania żywieniowe analizowano wśród 9052 mieszkańców 12 krajów europejskich, w tym: Chorwacji (1538 uczestników; 17,0%), Grecji (498; 5,5%), Węgier (500; 5,5%), Włoch (541; 6,0%), Łotwy (636; 7,0%), Litwy (507; 5,6%), Holandii (521; 5,8%), Polski (586; 6,5%), Portugalii (1314; 14,5%), Rumunii (821; 9,1%), Serbii (498; 5,5%) i Słowenii (1093; 12,1%). Za pomocą Kwestionariusza Motywacji Wyboru Żywności (EATMOT – Eating Motivations) określono i przeanalizowano emocjonalne aspekty spożycia żywności. Wykorzystano model regresji liniowej w celu oceny powiązań między emocjonalnymi zachowaniami żywieniowymi a stanami emocjonalnymi, takimi jak stres, nastrój depresyjny, samotność, a także poszukiwaniem pocieszenia emocjonalnego. Analizowano również przyczyny związane z potrzebą poprawy w zakresie uwarunkowań psychicznych oraz fizycznych.

Elementy ankiety badającej wpływ motywacji na poszczególne wybory żywieniowe

• Dane socjodemograficzne i dotyczące nawyków życiowych (18 pozycji): wiek, płeć, poziom wykształcenia, kraj i miejsce, stan cywilny i status zatrudnienia. Nawyki związane ze stylem życia obejmowały dane antropometryczne (waga w kilogramach, wzrost w metrach i wskaźnik masy ciała [BMI – body mass index = kg/m²]), aktywność fizyczną oraz czas spędzany na oglądaniu telewizji lub przed komputerem (liczba godzin dziennie).
• Dane dotyczące motywacji do zachowań zdrowotnych (MHB – motivation for health behavior; 10 pozycji): higiena i bezpieczeństwo żywności, zdrowa i zbilansowana dieta, dieta bogata w witaminy i minerały, dieta niskotłuszczowa, niskocholesterolowa i niskocukrowa, dieta bez polepszaczy, bez żywności przetworzonej i organizmów genetycznie modyfikowanych (GMO – genetically modified organisms).
• Dane dotyczące emocjonalnych zachowań żywieniowych (EEB – emotional eating behavior; 9 pozycji): radzenie sobie ze stresem, spożywanie słodyczy w przypadku stanów depresyjnych, postrzeganie jedzenia jako emocjonalnej pociechy, spożywanie pożywienia w przypadku znudzenia (jedzenie z nudów), jedzenie jako pociecha w przypadku poczucia samotności, jedzenie w celu poprawy samopoczucia, utrzymania stanu czuwania, kontroli masy ciała oraz pomagające się zrelaksować.