Według różnych statystyk aż 70-100% pacjentów przyjmujących analgetyki opioidowe ma zaburzenia defekacji, które z jednej strony znacznie upośledzają komfort życia, z drugiej niejednokrotnie uniemożliwią osiągnięcie skutecznej dawki analgetycznej i pogarszają przestrzeganie zaleceń przez pacjenta. Pacjenci leczeni opioidami ze znacznym wysiłkiem i zbyt rzadko oddają twardy stolec, czemu towarzyszy poczucie niepełnego wypróżnienia, czasem przestają się wypróżniać.

Tabela 2. Działanie opioidowych leków przeciwbólowych na przewód pokarmowy

Zaburzenia defekacji są najbardziej dolegliwym objawem niepożądanym analgetyków opioidowych, na które nie obserwuje się tolerancji. Do grupy ryzyka tego powikłania należą pacjenci leczeni opioidami: w podeszłym wieku, przyjmujący wiele leków, które zaburzają perystaltykę przewodu pokarmowego, oraz pacjenci w terminalnym okresie choroby nowotworowej.

Perystaltyka przewodu pokarmowego jest regulowana przez ośrodkowy układ nerwowy, układ nerwowy jelita, a także wydzielane do przewodu pokarmowego hormony. Opioidowe leki przeciwbólowe, oddziałując na receptory opioidowe typu μ i κ zlokalizowane w mięśniówce, splotach mięśniówki, w splocie podśluzówkowym jelita cienkiego i grubego oraz modulując funkcje receptorów opioidowych na poziomie rdzenia kręgowego, spowalniają perystaltykę i wpływają na funkcje wydzielnicze przewodu pokarmowego, co dodatkowo nasila zaburzenia perystaltyki (tab. 2).

Ponadto opioidy hamują wydzielanie acetylocholiny ze splotu Auerbacha, powodują relaksację mięśniówki gładkiej, zmniejszają wydzielanie trzustkowe oraz zmniejszają wydzielanie żółci, co dodatkowo nasila zaburzenia perystaltyki przewodu pokarmowego.

W przypadku zaparć indukowanych przez opioidy leczenie objawowe jest mało skuteczne, a zmiana stylu życia oraz zmiana diety często niemożliwe. OIBD po opioidach występuje częściej u pacjentów, którzy są lub byli leczeni winkrystyną, winblastyną, pochodnymi platyny, taksanami oraz talidomidem. Mogą się nasilać wskutek równoczesnego podawania niesteroidowych leków przeciwzapalnych, trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych, leków antycholinergicznych, leków przeciwdrgawkowych wykorzystywanych jako koanalgetyki, a także setronów stosowanych w objawowym leczeniu nudności i wymiotów.

W przypadku rozpoczynania terapii opioidami zaleca się wdrożenie profilaktyki przeciw zaburzeniom defekacji, ale im dłużej trwa leczenie opioidami, tym mniej skuteczne stają się stosowane długotrwale leki przeczyszczające. Co więcej, same leki przeczyszczające mogą indukować objawy niepożądane – bóle, wzdęcia oraz zaburzenia perystaltyki przewodu pokarmowego nasilające zaburzenia defekacji (jako efekt z odbicia).

Najskuteczniejszą metodą prewencji i zmniejszenia nasilenia OIBD jest podawanie opioidów z naloksonem (antagonistą receptorów opioidowych).

Inne leki, które można stosować do leczenia zaburzeń defekacji indukowanych przez opioidy, to bromek metylonaltreksonu, naloksegol oraz alwimopan.

Antagoniści receptorów opioidowych

Nalokson

To pochodna oksymorfanu. Jest kompetycyjnym, nieselektywnym antagonistą wszystkich trzech receptorów opioidowych. Znosi działanie przeciwbólowe, depresyjny wpływ opioidów na ośrodek oddechowy oraz ich działanie sedatywne. Jest podawany pozajelitowo (nie wchłania się z przewodu pokarmowego) lub doustnie w połączeniu z oksykodonem w preparacie o kontrolowanym uwalnianiu. Jest także stosowany w leczeniu uzależnienia od alkoholu.

Naltrekson

Ma podobny profil selektywności receptorowej jak nalokson, ale działa kilka razy silniej oraz kilkakrotnie dłużej niż nalokson i może być stosowany doustnie. Tak jak nalokson znalazł zastosowanie w leczeniu uzależnień alkoholowych.

Bromek metylonaltreksonu

Jest selektywnym antagonistą receptora opioidowego μ stosowanym w leczeniu zaparć wywołanych opioidami u pacjentów, u których odpowiedź na środki przeczyszczające jest niewystarczająca. Ze względu na to, że metylonaltrekson nie przechodzi przez barierę krew-mózg, nie obserwuje się osłabienia działania przeciwbólowego ani objawów odstawiennych po jego zastosowaniu.

Podawany jest we wstrzyknięciach podskórnych w pojedynczej dawce w zależności od masy ciała pacjenta: 8 mg (przy masie ciała ≤61 kg) lub 12 mg (>61 kg) co 2 dni lub w dłuższych odstępach, w zależności od potrzeby. Do 4 godzin od podania leku wypróżnia się 50-60% pacjentów. W przypadku braku efektu dawkę można powtórzyć po 24-48 godzinach.

Metylonaltrekson może powodować objawy niepożądane: bóle brzucha, wzdęcia, nudności, rzadziej zawroty głowy i biegunkę, które zazwyczaj mają łagodny lub umiarkowany charakter i są zwykle związane z defekacją. Jest przeciwwskazany w przypadku podejrzewanej lub potwierdzonej niedrożności przewodu pokarmowego lub ostrego brzucha wymagającego interwencji chirurgicznej oraz ciężkiej niewydolności wątroby i nerek.