Intensywne działania marketingowe firm sprawiają, że zasadne staje się pytanie, czy spożywanie probiotyków rzeczywiście jest korzystne. Na szczęście w szybkim tempie rośnie liczba badań naukowych dotyczących probiotyków, w tym badań z randomizacją lub ich metaanaliz.

CELE ARTYKUŁU

Po przeczytaniu artykułu Czytelnik powinien umieć:

• rozpoznać sytuacje, w których stosowanie probiotyków może przynieść korzyści

• wdrożyć leczenie probiotykami

• rozpoznać sytuacje, w których stosowanie probiotyków nie jest wskazane

W Polsce dostępnych jest obecnie kilkadziesiąt różnych preparatów probiotycznych, zarejestrowanych jako leki lub sprzedawanych jako suplementy diety. Probiotyki zawarte są również w produktach spożywczych (np. jogurtach). W artykule przedstawiono podsumowanie wiarygodnych badań oceniających skuteczność probiotyków i bezpieczeństwo ich stosowania u dzieci i dorosłych. Wybrano badania opublikowane w ciągu ostatnich kilku lat i odnoszące się do probiotyków dostępnych w Polsce.

Probiotyki

Terminem probiotyki określa się żywe drobnoustroje, które podawane w odpowiednich ilościach wywierają korzystny efekt zdrowotny.¹ Z tej definicji wynika, że dopiero po udokumentowaniu korzystnego wpływu na zdrowie człowieka drobnoustrój można określić jako probiotyk. W praktyce zdarza się, że w odniesieniu do niektórych drobnoustrojów określanych jako probiotyczne nie dysponujemy wynikami badań potwierdzających ich skuteczność kliniczną. Trzymając się ściśle definicji, nie powinno się w stosunku do takich drobnoustrojów używać terminu probiotyk.

Jako probiotyki najczęściej stosowane są bakterie z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium oraz drożdżaki Saccharomyces boulardii. Obecnie uważa się, że właściwości probiotyczne są szczepozależne. W praktyce, aby racjonalnie stosować probiotyki, niezbędna jest znajomość działania konkretnego szczepu probiotycznego, a nie tylko rodzaju lub gatunku drobnoustroju. Nie ma podstaw naukowych do ekstrapolacji danych o szczepach, nawet blisko spokrewnionych; wyniki badań przeprowadzonych z określonym szczepem probiotycznym nie mogą być wykorzystywane jako dowód skuteczności innych, niepoddanych ocenie szczepów. Dokumentacja efektów prozdrowotnych musi odnosić się do szczepu obecnego w danym produkcie. Interpretując wyniki badań, należy uwzględniać również rolę nośnika, w którym podawany jest probiotyk, ze względu na możliwe różnice w przeżywalności szczepów.

Mechanizm działania

Nie ma jednego, wspólnego dla wszystkich mikroorganizmów sposobu działania probiotyków,² jednak uważa się, że dla wielu probiotyków zbieżne są mechanizmy śluzówkowe (nabłonkowe) oraz oddziaływanie w świetle jelita. Przypuszczalne mechanizmy zachodzące w obrębie światła jelita to: konkurencja o receptory lub przyleganie do komórek nabłonka jelitowego, wytwarzanie bakteriocyn oraz zakwaszanie treści jelitowej. Mechanizmy śluzówkowe obejmują: modyfikację receptorów dla toksyn bakteryjnych na drodze enzymatycznej; stabilizację bariery jelitowej i zmniejszenie stanu zapalnego; zwiększoną syntezę mucyn oraz wiązanie i aktywację receptorów Toll-podobnych, stanowiących ważny element aktywujący i pobudzający układ odpornościowy. Dodatkowo probiotyki oddziałują poprzez mechanizmy immunologiczne, takie jak modulacja odpowiedzi odpornościowej m.in. przez stymulację fagocytozy, pobudzanie syntezy przeciwciał i cytokin. Mechanizmy immunologiczne wydają się swoiste dla poszczególnych szczepów drobnoustrojów probiotycznych.²

Dawkowanie

W codziennej praktyce uzasadnione wydaje się stosowanie takich dawek, których korzystny efekt wykazano w badaniu przeprowadzonym u ludzi, z określonym drobnoustrojem probiotycznym. Wynika to z faktu, że nie określono jednej minimalnej lub skutecznej dawki dla wszystkich probiotyków. Prawdopodobnie dawki są różne w zależności od drobnoustroju. Według niektórych autorów w większości sytuacji klinicznych skuteczna dawka wynosi 5-10 × 10⁹ jednostek tworzących kolonie (CFU – colony forming units), a w przypadku S. boulardii – 250-500 mg/24 h.³

Jakość preparatów probiotycznych

Uważa się, że producenci preparatów probiotycznych powinni na opakowaniu umieszczać informacje dotyczące rodzaju, gatunku i szczepu oraz liczby drobnoustrojów w produkcie pod koniec okresu trwałości. Liczne badania wykazały, że informacje na etykietach produktów probiotycznych, zarówno dotyczące obecności szczepów bakterii, jak i ich liczby, są często mylące lub wręcz nieprawdziwe. W niektórych preparatach wykazywano nawet obecność flory patogennej.^4-7 Praktycznym podejściem jest stosowanie wyłącznie preparatów uznanych firm, przestrzegających standardów dobrej praktyki wytwarzania (good manufacturing practice), a tym samym dających większą gwarancję wysokiej jakości produktu.