Według aktualnych zaleceń American Heart Association (AHA) pacjenci z chorobą niedokrwienną serca powinni przyjmować ok. 1 g mieszaniny DHA i EPA dziennie.1 Powyższe wytyczne opracowano głównie na podstawie wyników badania GISSI-Prevenzione, którego uczestnicy otrzymywali 850 mg DHA+EPA dziennie. Osobom, u których nie występuje choroba niedokrwienna serca czy hipertriglicerydemia, American Heart Association zaleca spożywanie dwa razy w tygodniu tłustych ryb, np. łososia (tj. ok. 500 mg DHA+EPA dziennie), taka dawka zwiększa zawartość DHA i EPA w krwinkach czerwonych przynajmniej o 50%.54 W populacji ogólnej rozważano zastosowanie w kardioprotekcji nawet połowy tej dawki.31 Pacjentom z istotną klinicznie hipertriglicerydemią American Heart Association zaleca przyjmowanie 2-4 g DHA+EPA dziennie. W tej grupie pacjentów dawki z dolnej granicy tego przedziału są jednak przeważnie nieskuteczne, dlatego – aby istotnie zmniejszyć stężenie triglicerydów – powinno się stosować dawki 3-4 g/24h.

Dotychczas w żadnym z badań klinicznych nie porównywano DHA i EPA z uwzględnieniem choroby niedokrwiennej serca jako parametru oceny końcowej, stąd nie można rozstrzygnąć, który z nich skuteczniej przeciwdziała uszkodzeniu mięśnia serca i naczyń wieńcowych. Wyniki badań dowodzą, że DHA (4 g/24h) wpływa na niektóre z pośrednich parametrów oceny końcowej (np. ciśnienie tętnicze) silniej niż równoważna dawka EPA.57 Z kolei badanie JELIS wykazało, że EPA zmniejsza częstość choroby niedokrwiennej serca nawet w populacji charakteryzującej się bardzo dużym spożyciem kwasów tłuszczowych omega-3. Zatem według aktualnych zaleceń należy spożywać w przybliżeniu jednakową ilość DHA i EPA (w postaci ryb lub suplementów diety). Większość pacjentów z chorobą niedokrwienną serca ma trudności ze zjedzeniem takiej ilości ryb, która dostarczyłaby 1 g DHA+EPA dziennie, a jeszcze mniej spożywa ryby w ilości zapewniającej dawkę terapeutyczną zalecaną w hipertriglicerydemii (3-4 g DHA+EPA dziennie). Z kolei osoby, które jedzą ryby kilka razy w tygodniu, często wybierają gatunki zawierające mało kwasów tłuszczowych omega-3 (np. dorsza, suma) lub jedzą kanapki typu fast food ze smażoną rybą; w efekcie również ta grupa wymaga podawania suplementów zawierających olej rybi dla uzyskania właściwego stężenia kwasów tłuszczowych omega-3. Suplementacji kwasów tłuszczowych omega-3 powinna towarzyszyć zmiana stylu życia na zdrowszy.

Docelowe stężenie DHA i EPA we krwi może zostać wykładnikiem ich kardioprotekcyjnego działania.9 Przykładowo, obecność ponad 8% DHA+EPA w błonach komórkowych erytrocytów wydaje się zmniejszać ryzyko zgonu z powodu choroby niedokrwiennej serca9,58 oraz ryzyko ostrych zespołów wieńcowych.59 Gdy zawartość DHA+EPA w błonie komórkowej erytrocytów nie przekracza 4%, ryzyko powikłań sercowo-naczyniowych jest większe.59 Małemu stężeniu kwasów tłuszczowych omega-3 we krwi towarzyszy zwiększone ryzyko nagłego zgonu sercowego (ryc. 6).47 Optymalną zawartość kwasów tłuszczowych omega-3 w błonach komórkowych zazwyczaj uzyskuje się, przyjmując 1-1,5 g DHA+EPA dziennie,58 a więc ilość odpowiadającą spożyciu kwasów tłuszczowych omega-3 w Japonii.

Podsumowanie

Wyniki badań wskazują, że pacjenci z rozpoznaną chorobą niedokrwienną serca powinni przyjmować przynajmniej 1 g długołańcuchowych kwasów tłuszczowych omega-3 dziennie, a osoby zdrowe – przynajmniej 250-500 mg/24h. Należy spożywać zarówno DHA, jak i EPA. DHA i EPA w dawce 3-4 g/24h działają korzystnie u osób z hipertriglicerydemią, niezależnie od leczenia statynami.

Autorzy dziękują Lori J. Wilson za pomoc w przygotowaniu artykułu.

Translated and reproduced with permission from Mayo Clinic Proceedings.


Piśmiennictwo

1. Kris-Etherton PM, Harris WS, Appel LJ, American Heart Association Nutrition Committee. Fish consumption, fish oil, omega-3 fatty acids, and cardiovascular disease [published correction appears in Circulation. 2003;107(3):512]. Circulation. 2002;106(21):2747-2757.

2. Wang C, Harris WS, Chung M, et al. n-3 Fatty acid from fish or fish-oil supplements, but not α-linolenic acid, benefit cardiovascular disease outcomes in primary- and secondary-prevention studies: a systematic review. Am J Clin Nutr. 2006;84(1):5-17.

3. Plourde M, Cunnane SC. Extremely limited synthesis of long chain polyunsaturates in adults: implications for their dietary essentiality and use as supplements. Appl Physiol Nutr Metab. 2007;32(4):619-634.

4. Harris WS, Poston WC, Haddock CK. Tissue n-3 and n-6 fatty acids and risk for coronary heart disease events. Atherosclerosis. 2007 Jul;193(1):1-10. Epub 2007 May 15.

5. Metcalf RG, James MJ, Gibson RA, et al. Effects of fish-oil supplementation on myocardial fatty acids in humans. Am J Clin Nutr. 2007;85(5):1222-1228.

6. Burr ML Fehily AM, Gilbert JF, et al. Effects of changes in fat, fish, and fibre intakes on death and myocardial reinfarction: diet and reinfarction trial (DART). Lancet. 1989;2(8666):757-761.

7. Marchioli R, Barzi F, Bomba E, et al, GISSI-Prevenzione Investigators. Early protection against sudden death by n-3 polyunsaturated fatty acids after myocardial infarction: time-course analysis of the results of the Gruppo Italiano per lo Studio della Sopravvivenza nell’Infarto Miocardico (GISSI)-Prevenzione. Circulation. 2002;105(16):1897-1903.

8. Yokoyama M, Origasa H, Matsuzaki M, et al, Japan EPA lipid intervention study (JELIS) Investigators. Effects of eicosapentaenoic acid on major coronary events in hypercholesterolaemic patients (JELIS): a randomized open-label, blinded endpoint analysis [published correction appears in Lancet.2007;370(9584):220]. Lancet. 2007;369(9567):1090-1098.

9. Harris WS. Omega-3 fatty acids and cardiovascular disease: a case for omega-3 index as a new risk factor. Pharmacol Res. 2007 Mar;55(3):217-223. Epub 2007 Jan 25.

10. Anand RG, Alkadri M, Lavie CJ, Milani RV. The role of fish oil in arrhythmia prevention. J Cardiopulm Rehabil Prev. 2008;28:2-8.

11. O’Keefe JH Jr, Abuissa H, Sastre A, Steinhaus DM, Harris WS. Effects of omega-3 fatty acids on resting heart rate, heart rate recovery after exercise, and heart rate variability in men with healed myocardial infarctions and depressed ejection fractions. Am J Cardiol. 2006 Apr 15;97:1127-1130. Epub 2006 Mar 3.

12. Ventura HO, Milani RV, Lavie CJ, et al. Cyclosporine-induced hypertension: efficacy of omega-3 fatty acids in patients after cardiac transplantation. Circulation. 1993;88(5, pt 2):II281-II285.

13. Thies F, Garry JM, Yaqoob P, et al. Association of n-3 polyunsaturated fatty acids with stability of atherosclerotic plaques: a randomised controlled trial. Lancet. 2003;361(9356):477-485.

14. Din JN, Harding SA, Valerio CJ, et al. Dietary intervention with oil rich fish reduces platelet-monocyte aggregation in man [published online ahead of print April 27, 2007]. Atherosclerosis. doi:10.1016/j.atherosclerosis.2007.04.047.

15. Abuissa A, O’Keefe JH Jr, Harris WS, Lavie CJ. Autonomic function, omega-3, and cardiovascular risk [editorial]. Chest. 2005;127(4):1088-1091.

16. Geleijnse JM, Giltay EJ, Grobbee DE, Donders AR, Kok FJ. Blood pressure response to fish oil supplementation: metaregression analysis of randomized trials. J Hypertens. 2002;20(8):1493-1499.

17. Ueshima H, Stamler J, Elliott P, et al, INTERMAP Research Group. Food omega-3 fatty acid intake of individuals (total, linolenic acid, long-chain) and their blood pressure: INTERMAP study. Hypertension. 2007 Aug; 50(2):313-319. Epub 2007 Jun 4.

18. Zhao G, Etherton TD, Martin KR, Gilles PJ, West SG, Kris-Etherton PM. Dietary α-linolenic acid inhibits proinflammatory cytokine production by peripheral blood mononuclear cells in hypercholesterolemic subjects. Am J Clin Nutr. 2007;85(2):385-391.

19. Itoh M, Suganami T, Satoh N, et al. Increased adiponectin secretion by highly purified eicosapentaenoic acid in rodent models of obesity and human obese subjects. Arterioscler Thromb Vasc Biol. 2007 Sep;27(9):1918-1925. Epub 2007 Jan 14.

20. Mehra MR, Lavie CJ, Ventura HO, Milani RV. Fish oils produce antiinflammatory effects and improve body weight in severe heart failure. J Heart Lung Transplant. 2006 Jul;25(7):834-838. Epub 2006 May 24.

21. Madsen T, Schmidt EB, Christensen JH. The effect of n-3 fatty acids on C-reactive protein levels in patients with chronic renal failure. J Ren Nutr. 2007;17(4):258-263.

22. Harris WS, Gonzales M, Laney N, Sastre A, Borkon AM. Effects of omega-3 fatty acids on heart rate in cardiac transplant recipients. Am J Cardiol. 2006 Nov 15;98(10):1393-1395. Epub 2006 Oct 2.

23. Wada M, Delong CJ, Hong YH, et al. Enzymes and receptors of prostaglandyn pathways with arachidonic acid-derived versus eicosapentaenoic acidderived substrates and products. J Biol Chem. 2007 Aug 3;282(31):22254-22266. Epub 2007 May 22.

24. Davidson MH, Stein EA, Bayes HE, et al, COMBination of prescription Omega-3 with Simvastatin (COMBOS) Investigators. Efficacy and tolerability of adding prescription omega-3 fatty acids 4 g/d to simvastatin 40 mg/d in hypertriglyceridemic patients: an 8-week, randomized, double-blind, placebocontrolled study. Clin Ther. 2007;29(7):1354-1367.

25. Harris WS. n-3 fatty acids and serum lipoproteins: human studies. Am J Clin Nutr. 1997;65(5)(suppl):1645s-1654s.

26. Harris WS, Ginsberg HN, Arunakul N, et al. Safety and efficacy of Omacor in severe hypertriglyceridemia. J Cardiovas Risk. 1997;4(5-6):385- 391.

27. USDA Agricultural Research Service. Nutrient Data Laboratory. http://www.ars.usda.gov/nutrientdata. Accessed January 23, 2008.

28. Conquer JA, Holub BJ. Dietary docosahexaenoic acid as a source of eicosapentaenoic acid in vegetarians and omnivores. Lipids. 1997;32(3):341-345.

29. Park Y, Harris WS. Omega-3 fatty acid supplementation accelerates chylomicron triglyceride clearance. J Lipid Res. 2003 Mar;44(3):455-463. Epub 2002 Dec 1.

30. Harris WS. Omega-3 fatty acids and cardiovascular disease: a case for omega-3 index as a new risk factor. Pharmacol Res. 2007 Mar;55(3):217-223. Epub 2007 Jan 25.

31. Mozaffarian D, Rimm EB. Fish intake, contaminants, and human health: evaluating the risks and the benefits [published correction appears in JAMA. 2007 Feb 14;297(6):590]. JAMA. 2006;296(15):1885-1899.

32. Reiffel JA, McDonald A. Antiarrhythmic effects of omega-3 fatty acids. Am J Cardiol. 2006 Aug 21;98(4A):50i-60i. Epub 2006 May 26.

33. Calo L, Bianconi L, Colivicchi F, et al. N-3 fatty acids for the prevention of atrial fibrillation after coronary artery bypass surgery: a randomized, controlled trial. J Am Coll Cardiol. 2005;45(10):1723-1728.

34. Raitt MH, Connor WE, Morris C, et al. Fish oil supplementation and risk of ventricular tachycardia and ventricular fibrillation in patients with implant able defibrillators: a randomized controlled trial. JAMA. 2005;293(23):2884-2891.

35. Brouwer IA, Zock PL, Camm AJ, et al, SOFA Study Group. Effect of fish oil on ventricular tachyarrhythmia and death in patients with implantable cardioverter defibrillators. JAMA. 2006;295(22):2613-2619.

36. Leaf A, Albert CM, Josephson M, et al, Fatty Acid Antiarrhythmia Trial Investigators. Prevention of fatal arrhythmias in high-risk subjects by fish oil n-3 fatty acid intake. Circulation. 2005;112(18):2762-2768.

37. Macchia A, Levantesi G, Franzosi MG, et al, GISSI-Prevenzione Investigators. Left ventricular systolic dysfunction, total mortality, and sudden Heath in patients with myocardial infarction treated with n-3 polyunsaturated fatty acids. Eur J Heart Fail. 2005;7(5):904-909.

38. Tavazzi L, Tognoni G, Franzosi MG, et al, GISSI-HF Investigators. Rationale and design of the GISSI heart failure trial: a large trial to access the effects of n-3 polyunsaturated fatty acids and rosuvastatin in symptomatic congestive heart failure. Eur J Heart Fail. 2004;6(5):635-641.

39. Iso H, Kobayashi M, Ishihara J, et al, JPHC Study Group. Intake of Fish and n3 fatty acids and risk of coronary heart disease among Japanese: the Japan Public Health Center-Based (JPHC) Study Cohort I. Circulation. 2006 Jan 17;113(2):195-202. Epub 2006 Jan 9.

40. Reliant Pharmaceuticals, Inc. Patient Information: Lovaza. Liberty Corner, NJ. http://www.lovaza.com/downloads/LOVAZA_Patient_Info.pdf. 2007. Accessed January 24, 2008.

41. Harris WS. Expert opinion: omega-3 fatty acids and bleeding—cause for concern? Am J Cardiol. 2007 Mar 19;99(6A):44C-46C. Epub 2006 Nov 29.

42. US Food and Drug Administration, Department of Health and Human Services. Backgrounder for the 2004 FDA/EPA Consumer Advisory: What You Need to Know About Mercury in Fish and Shellfish. http://www.fda.gov/oc /opacom/hottopics/mercury/backgrounder.html. Accessed January 24, 2008.

43. Hibbeln JR, Davis JM, Steer C, et al. Maternal seafood consumption in pregnancy and neurodevelopmental outcomes in childhood (ALSPAC study): an observational cohort study. Lancet. 2007;369(9561):578-585.

44. Foran JA, Hites RA, Carpenter DO, Hamilton MC, Mathews-Amos A, Schwager SJ. A survey of metals in tissues of farmed Atlantic and wild Pacific salmon. Environ Toxicol Chem. 2004;23(9):2108-2110.

45. Foran SE, Flood JG, Lewandrowski KB. Measurement of mercury levels in concentrated over-the-counter fish oil preparations: is fish oil healthier than fish? Arch Pathol Lab Med. 2003;127(12):1603-1605.

46. He K, Song Y, Daviglus ML, et al. Accumulated evidence on Fish consumption and coronary heart disease mortality: a meta-analysis of kohort studies. Circulation. 2004;109(22):2705-2711.

47. Albert CM, Campos H, Stampfer MJ, et al. Blood levels of long-chain n- 3 fatty acids and the risk of sudden death. N Engl J Med. 2002;346(15):1113-1118.

48. Siscovick DS, Raghunathan TE, King I, et al. Dietary intake and cell membrane levels of long-chain n-3 polyunsaturated fatty acids and the risk of primary cardiac arrest. JAMA. 1995;274(17):1363-1367.

49. Ness AR, Hughes J, Elwood PC, Whitley E, Smith GD, Burr ML. The long-term effect of dietary advice in men with coronary disease: follow-up of the Diet and Reinfarction trial (DART). Eur J Clin Nutr. 2002;56(6):512-518.

50. Burr ML, Ashfield-Watt PA, Dunstan FD, et al. Lack of benefit of dietary advice to men with angina: results of a controlled trial. Eur J Clin Nutr. 2003;57(2):193-200.

51. Nilsen DW, Albrektsen G, Landmark K, Moen S, Aarsland T, Woie L. Effects of a high-dose concentrate of n-3 fatty acids or corn oil introduced early after an acute myocardial infarction on serum triacylglycerol and HDL cholesterol.Am J Clin Nutr. 2001;74(1):50-56.

52. von Schacky C, Harris WS. Cardiovascular benefits of omega-3 fatty acids. Cardiovasc Res. 2007 Jan 15;73(2):310-315. Epub 2006 Sep 1.

53. Harris WS. International recommendations for consumption of longchain omega-3 fatty acids. J Cardiovasc Med (Hagerstown). 2007;8(suppl 1):S50-S52.

54. Harris WS, Pottala JV, Sands SA, Jones PG. Comparison of the impact of fish and fish oil capsules on the n-3 fatty acid content of blood cells and plasma phospholipids. Am J Clin Nutr. In press.

55. Shalwitz RA, Maki KC, Doyle RT, Ballantyne CM. Lipoprotein subfraction responses differentially predict changes in lipoprotein-associated phospholipase A2 (Lp-PLA2) during prescription omega-3 therapy [abstrakt P383]. Presented at: Arteriosclerosis, Thrombosis and Vascular Biology Annual Conference; April 19-21, 2007; Chicago, IL.

56. Brunton S, Collins N. Differentiating prescription omega-3-acid etyl esters (P-OM3) from dietary-supplement omega-3 fatty acids. Curr Med Res Opin. 2007;23(5):1139-1145.

57. Mori TA, Woodman RJ. The independent effects of eicosapentaenoic acid and docosahexaenoic acid on cardiovascular risk factors in humans. Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 2006;9(2):95-104.

58. Harris WS, von Schacky C. The omega-3 index: a new risk factor for death from coronary heart disease? Prev Med. 2004;39(1):212-220.

59. Block RC, Harris WS, Reid KJ, Sands SA, Spertus JA. EPA and DHA in blood cell membranes from acute coronary syndrome patients and controls [published online ahead of print September 15, 2007]. Atherosclerosis. doi:10.1016/j.atherosclerosis.2007.07.042

Komentarz

prof. zw. dr hab. n. farm. Marek Naruszewicz, Katedra Farmakognozji i Molekularnych Podstaw Fitoterapii WUM, Warszawa

Small 8906 opt

prof. zw. dr hab. n. farm. Marek Naruszewicz

Przedstawiony artykuł dotyczący kardioprotekcyjnej roli kwasów omega-3 w pierwotnej i wtórnej prewencji chorób układu krążenia skłania do dwóch podstawowych refleksji. Pierwsza dotyczy specyficznych uwarunkowań, jakie muszą zostać spełnione, aby uzyskać pożądane efekty kliniczne wynikające z podawania kwasów omega-3. Druga odnosi się do problemu niewystarczającej podaży EPA i DHA w diecie Polaków oraz wynikających z tego konsekwencji zdrowotnych.

Należy podkreślić, że pacjentom uczestniczącym w badaniach klinicznych, w których wykazano znaczący wpływ kwasów omega-3 na zmniejszenie liczby przypadków nagłego zgonu sercowego i zgonów z powodu chorób układu krążenia, zapewniono jednocześnie optymalne, zgodne z aktualnymi zaleceniami warunki leczenia kardiologicznego.

W badaniu GISSI pacjenci otrzymywali Omacor, który jest lekiem standaryzowanym, zawierającym wysoko oczyszczone estry etylowe kwasów omega-3, o optymalnym stosunku EPA i DHA wynoszącym 1:2. Lek ten nie powoduje działań niepożądanych i jest bezpieczny w długotrwałej terapii. Można go przyjmować raz dziennie, co jest niewątpliwą zaletą dla pacjentów stosujących wiele leków. Efekty jego działania, w postaci stabilizacji płytki miażdżycowej i zmniejszenia ryzyka arytmii, występują już po kilku tygodniach od rozpoczęcia terapii.

W badaniach OCEAN (Omacor Carotid Endarterectomy Intervention Trial) osobom oczekującym na endarterektomię podawano 2 kapsułki Omacoru dziennie przez 21 dni. Następnie w izolowanych podczas zabiegu płytkach potwierdzono obecność EPA i DHA, powodujących zmniejszenie się ekspresji metaloproteinaz MMP-9 i MMP-12,1 które mają bezpośredni wpływ na pękanie płytki miażdżycowej oraz indukowanie ostrych incydentów wieńcowych. Można przypuszczać, że ten mechanizm odpowiedzialny jest również po części za redukcję o 9% śmiertelności całkowitej u pacjentów z niewydolnością serca w zakończonych właśnie badaniach GISSI-HF.2 Tak więc, aby uzyskać oczekiwany efekt działania kwasów omega-3, powinno się przede wszystkim bazować na oryginalnym preparacie, zastosowanym w badaniu GISSI, którego efekty działania w postaci radykalnego zmniejszenia nagłego zgonu sercowego zostały odpowiednio udokumentowane.

W komentarzu tym nie może zabraknąć odpowiedzi na ważne pytanie, dotyczące racjonalnych przesłanek do rutynowego stosowania kwasów omega-3 w leczeniu polskich pacjentów z chorobami układu krążenia. Należy w tym celu oszacować aktualne spożycie EPA i DHA z ich podstawowego źródła, tj. ryb morskich i ich przetworów. Dane Głównego Urzędu Statystycznego, który bada corocznie budżety gospodarstw domowych, pokazują, że od 1980 r. spożycie ryb w Polsce systematycznie zmniejsza się i obecnie wynosi ok. 5 kg na osobę rocznie. Wskaźnik ten należy do najniższych w Europie; jest ok. 5 razy niższy od średniej dla 25 państw UE. Wynika z tego, że ponad połowa naszego społeczeństwa spożywa niedostateczne ilości EPA i DHA. Oszacowano, że średnia wartość dziennego spożycia EPA i DHA w Polsce wynosi ok. 110 mg/24h,3 podczas gdy za wystarczającą uznano wartość 650 mg/24h,4 a za optymalną ok. 1000 mg/24h.5

Pod względem średniej długości życia w światowej czołówce znajdują się Japonia, Norwegia i Szwecja; w krajach tych podaż EPA i DHA w diecie wynosi przeciętnie 1000-2000 mg/24h. Skład diety może być zatem jedną z przyczyn znacznych różnic w przedwczesnej umieralności, jakie istnieją pomiędzy tymi krajami a Polską. W latach 1991-2005 udało się w Polsce znacząco zmniejszyć liczbę zgonów spowodowanych chorobami krążenia, na co główny wpływ miał rozwój polskiej kardiologii, jednak obecnie tendencja ta uległa zahamowaniu. Mimo wystarczającej już liczby pracowni hemodynamicznych i dużej dostępności stosunkowo tanich generycznych statyn, liczba przedwczesnych zgonów w Polsce jest w stosunku do 17 krajów UE większa o ok. 70% w przypadku mężczyzn i ok. 50% w przypadku kobiet. Należy przypuszczać, że dalsze zmniejszanie odsetka przedwczesnej umieralności w Polsce będzie zależało od efektywności leczenia nadciśnienia tętniczego oraz promowania zwiększonego spożycia kwasów omega-3. Powołana w 2007 r. grupa ekspertów z Polskiego Towarzystwa Badań nad Miażdżycą, Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej i Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego sformułowała zalecenia dotyczące spożycia i suplementacji diety w kwasy omega-3 dla naszej populacji.6 Warto podkreślić, że w grupach podwyższonego ryzyka chorób układu krążenia oraz chorób nowotworowych, reumatoidalnych i neurodegeneracyjnych optymalne spożycie EPA i DHA powinno wynosić ok. 1500 mg/24h.

Podsumowując, środowisko medyczne w Polsce powinno propagować spożywanie ryb morskich co najmniej dwa razy w tygodniu. Niech każdy nasz pacjent otrzyma takie zalecenie, a wspólnie osiągniemy sukces w skali populacyjnej, którego efektem będzie przedłużenie życia Polakom.


Piśmiennictwo

1. Thies F, Garry JM, Yaqoob P, et al.: Association of n-3 polyunsaturated fatty acids with stability of atherosclerotic plaques: a randomized controlled trial. Lancet 2003; 361: 477-85.

2. GISSI-HF Investigators. Effect of n-3 polyunsaturated fatty acids in patients with chronic heart failure (the GISSI-HF trial): a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Lancet 2008. Published Online August 31, 2008DOI: 10.1016/S0140-6736(08)61239-8.

3. Cunnane SC, Devon CA, Harris WS, et al.: Recommendations for intake of polyunsaturated fatty acids in health adults. ISSFAL Newsl. 2004:11/2, 12-25.

4. Kries-Etherton PM, Hill AM: n-3 fatty acids: food or supplements? J. Am. Diet. Assoc. 2008:108, 1125-30.

5. Lis E, Świderski F: Oszacowanie wielkości spożycia wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega 3 i omega 6 w przeciętnej racji pokarmowej. In: Konsument żywności i jego zachowania w warunkach polskiego członkowstwa w Unii Europejskiej. K. Gutkowska, L. Nawojek (Ed.), SGGW 2005:171.

6. Naruszewicz M, Kozłowska-Wojciechowska M, Kornacewicz-Jach Z i wsp.: Rekomendacje Grupy Ekspertów dotyczące spożycia i suplementacji diety kwasami omega-3 w populacji ludzi dorosłych. Family Med. Primary Care Rev. 2007:9, 175-6.

Do góry