Wodny ekstrakt białkowy A. dolomiae dodawano do ludzkich komórek dendrytycznych pochodzących z monocytów. W badaniu wykazano, że może on indukować wydzielanie immunosupresyjnej IL-10 przez monocytowe komórki dendrytyczne. Ze względu na rolę kolonizacji Staphylococcus aureus w wywoływaniu stanu zapalnego w AZS właściwości immunosupresyjne ekstraktu mogą być przydatne w zmniejszaniu ciężkości choroby³¹. Inni badacze potwierdzają doniesienia dotyczące przywracania naturalnej mikroflory w skórze chorych na AZS po zastosowaniu emolientów^32-34.

Kolejnym emolientem plus jest preparat zawierający ekstrakt z owsa Rhealba (wybrany spośród 26 000 odmian owsa ze względu na właściwości dermatologiczne). Starannie wyselekcjonowana formuła ma na celu ukojenie, przywrócenie równowagi i regenerację delikatnej skóry atopowej. W trakcie przeprowadzonych badań eksperymentalnych udowodniono działanie przeciwzapalne oraz właściwości gojące nawet w przypadku skóry z zaburzonym mikrobiomem lub uszkodzoną barierą hydrolipidową³⁴. Emolienty na bazie ekstraktu z owsa Rhealba nie zawierają białka owsa, ponieważ ekstrakt ten pochodzi z nadziemnych części rośliny – pędów i liści – i nie ma związku z białkami typowymi dla płatków owsianych. Ekstrakt z owsa Rhealba jest wytwarzany w specjalnym procesie, umożliwiającym ekstrakcję wysokiego poziomu składników aktywnych, takich jak flawonoidy i saponiny, a jednocześnie jest praktycznie wolny od wspomnianych białek owsa, co minimalizuje ryzyko reakcji alergicznych³⁵.

Podłożem oddziaływania ekstraktu z sadzonek owsa Rhealba jest wpływ regulatorowy na szlak cyklooksygenazy oraz jego działanie przeciwzapalne, które objawia się poprzez bezpośrednie hamowanie właściwości enzymatycznych COX-2³⁶.

Przeprowadzono międzynarodowe, wieloośrodkowe, otwarte badanie w celu oceny skutków 3-miesięcznego schematu leczenia podtrzymującego sterylnym, niezawierającym środków konserwujących kremem zmiękczającym zawierającym ekstrakt z owsa u dzieci (w wieku od 6 miesięcy do 6 lat) z umiarkowaną postacią AZS. Po 3 miesiącach regularnego stosowania emolientu (po wstępnej fazie leczenia przeciwzapalnego) doszło do zmniejszenia średniego nasilenia zmian atopowych ocenianych w skali SCORAD (Scoring Atopic Dermatitis), ograniczenia zużycia miejscowych glikokortykosteroidów oraz redukcji liczby zaostrzeń, z dobrą tolerancją stosowanych preparatów³⁷.

Emolienty należy nakładać po delikatnym osuszeniu skóry, bezpośrednio po kąpieli lub prysznicu, gdy skóra jest jeszcze lekko wilgotna. Ważne, aby nie zawierały one alergenów białkowych lub haptenów powodujących alergię kontaktową. Minimalna częstość nawilżania skóry oznacza co najmniej dwukrotne w ciągu dnia stosowanie emolientów na bazie hydrofilowej (z zawartością np. 5% mocznika lub glicerolu). Również ilość aplikowanego środka ma kluczowe znaczenie – zaleca się ok. 250 g/tydzień dla osoby dorosłej. Pomocne w ocenie ilości zużytego preparatu może być stosowanie zasady jednostek opuszka palca (FTU – fingertip unit). FTU to ilość maści wyciśnięta z tubki z końcówką o średnicy 5 mm, mierzona od końca paliczka środkowego do czubka palca wskazującego (ok. 0,5 g). Taka ilość jest wystarczająca do nałożenia na dwa obszary dłoni osoby dorosłej, co stanowi ok. 2% jej powierzchni ciała.

Opisane procedury stosowania emolientów warto wzbogacać o odpowiednie zabiegi higieniczne, zwłaszcza u niemowląt i małych dzieci. Środki myjące powinny być niedrażniące, bez barwników, konserwantów, substancji zapachowych. Należy unikać mydeł alkalicznych. Powinno się stosować delikatne płynne środki czyszczące (syndety, roztwory wodne) o pH odpowiadającym temu na powierzchni skóry (od 5 do 6), z odpowiednią zawartością lipidów. Temperatura wody do mycia nie powinna być zbyt wysoka (wg danych optymalna wynosi ok. 27-30°C). Skórę należy dokładnie, ale delikatnie i ostrożnie oczyścić. Można stosować środki czyszczące z dodatkiem składników antyseptycznych, np. podchlorynu sodu, zwłaszcza przy nadkażeniach^24,25.

Aplikowanie emolientów na skórę objętą stanem zapalnym może powodować pieczenie i wzmagać świąd. Zmiany zapalne powinny być leczone przy użyciu leków przeciwzapalnych. Najpopularniejszą grupą preparatów stosowanych w tym celu są miejscowe glikokortykosteroidy (mGKS), które hamują uwalnianie mediatorów reakcji zapalnych. Przy wyborze mGKS należy wziąć pod uwagę nasilenie stanu zapalnego, okolicę ciała, na której będzie on aplikowany, wiek pacjenta i siłę działania. W odniesieniu do ostatniej z tych cech klasyfikacja europejska wyróżnia cztery grupy mGKS, w kolejności rosnącej, a więc grupa I obejmuje preparaty o najmniejszej sile działania (np. hydrokortyzon), natomiast IV – te o bardzo dużej sile działania (np. propionian klobetazolu). W leczeniu AZS rekomenduje się stosowanie mGKS z grup II i III. Dostępne są różne formy galenowe preparatów – do najchętniej wybieranych należą te w postaci maś­ci, kremów i aerozoli. Niewłaściwe używanie mGKS może nieść ze sobą działania niepożądane, takie jak ścieńczenie skóry, trwałe poszerzenie naczyń krwionośnych, rozstępy, zaburzenia pigmentacji, nadkażenia bakteryjne i grzybicze, zaostrzenie zmian skórnych po przerwaniu stosowania leku. Nadużywanie mGKS na dużych powierzchniach, zwłaszcza u małych dzieci, może prowadzić do niepożądanych działań systemowych³⁸. W związku z tym leczenie powinno się odbywać pod nadzorem lekarskim.

Drugą grupą leków stosowanych zewnętrznie w terapii AZS są miejscowe inhibitory kalcyneuryny (mIK). Należą do nich dwaj przedstawiciele tej grupy: takrolimus i pimekrolimus. Zasada ich działania polega na blokowaniu aktywacji limfocytów T oraz hamowaniu uwalniania cytokin prozapalnych. Zaletą tej grupy preparatów jest brak działań niepożądanych typowych dla mGKS. Nie powodują one ścieńczenia skóry, a nawet pozytywnie wpływają na regenerację bariery naskórkowej. Pimekrolimus jest przeznaczony do leczenia łagodnego i umiarkowanego AZS u dorosłych oraz dzieci powyżej 2 r.ż. Takrolimus to z kolei substancja silniej działająca (zarejestrowany w leczeniu wyprysku o umiarkowanym i ciężkim nasileniu u dorosłych oraz dzieci powyżej 2 r.ż.). mIK są zalecane do stosowania na delikatne okolice ciała, takie jak twarz, szyja, okolica moczowo-płciowa, jeśli leczenie w tych miejscach jest konieczne.

W celu wydłużenia remisji, zwiększenia bezpieczeństwa, redukcji działań niepożądanych oraz zmniejszenia ilości zużytych leków przeciwzapalnych w leczeniu AZS zaleca się włączenie tzw. terapii proaktywnej. Polega ona na podtrzymującej terapii miejscowymi preparatami przeciwzapalnymi stosowanymi na skórę wcześniej zajętą chorobą, po uzyskaniu wyciszenia zmian, z jednoczesnym używaniem emolientów. Zazwyczaj lek przeciwzapalny (takrolimus) aplikuje się 2 × w tygodniu na pozornie zdrową skórę w miejscach, w których najczęściej pojawiały się zmiany zapalne. Pozwala to zmniejszyć częstość zaostrzeń AZS, wydłużyć okres remisji, poprawić jakość życia oraz obniżyć koszty związane z leczeniem. Terapia proaktywna powinna być stosowana pod nadzorem lekarza prowadzącego³⁹.

Jednym ze stosunkowo nowych leków jest kryzaborol, inhibitor fosfodiesterazy 4 (PDE-4). Odpowiada za hamowanie wydzielania cytokin prozapalnych, a klinicznie odnawia funkcję bariery skórnej. Lek dostępny w postaci 2% maści jest wskazany do stosowania w terapii łagodnego i umiarkowanego AZS u pacjentów powyżej 2 r.ż.⁴⁰

Jeżeli terapia miejscowa nie przynosi efektów, zaleca się dołączenie fototerapii lub leczenia systemowego. Fototerapia jest skuteczną i bezpieczną metodą leczenia średnio nasilonego AZS u dzieci w wieku szkolnym i u osób dorosłych. Najczęściej wybieraną formą fototerapii jest UVB wąskospektralne (311 nm), rzadziej wykorzystuje się światło UVA1 (340-400 nm). Fotochemioterapia PUVA (psoralen + ultraviolet A) jest obecnie bardzo rzadko stosowana; używa się jej tylko u osób dorosłych.

Z szeroko dostępnych klasycznych leków ogólnoustrojowych cyklosporyna (CsA) została zarejestrowana do leczenia AZS u dorosłych. Ze względu na skuteczność i dostępność jest uznawana za lek pierwszego rzutu w grupie pacjentów z ciężkim przebiegiem choroby. CsA powoduje hamowanie transkrypcji IL-2 i kilku innych cytokin, zwłaszcza w limfocytach pomocniczych T⁴¹.

Leczenie systemowe glikokortykosteroidami podlega ograniczeniom. Powinny one być stosowane ratunkowo, w krótkotrwałej terapii (do tygodnia), kiedy dostęp do innych metod leczenia jest ograniczony.

Do innych przeciwzapalnych leków systemowych możliwych do zastosowania w terapii AZS należą azatiopryna, mykofenolan mofetylu i metotreksat. Ze względu na brak rejestracji i dostęp do nowszych metod terapii są one obecnie rzadko używane.

Dupilumab jest w pełni ludzkim przeciwciałem monoklonalnym skierowanym przeciwko podjednostce α receptora dla IL-4 i IL-13. Stanowi pierwszy lek biologiczny zatwierdzony do leczenia AZS u pacjentów powyżej 6 m.ż. w krajach Unii Europejskiej i w Stanach Zjednoczonych. Jego podawanie jest opcją dla osób, u których istnieją wskazania do leczenia ogólnego, a konwencjonalne leczenie nie było skuteczne, wiązało się z działaniami niepożądanymi lub istniały przeciwwskazania, które uniemożliwiały jego zastosowanie^42,43.

Drugim zarejestrowanym lekiem biologicznym jest tralokinumab, w pełni ludzkie przeciwciało monoklonalne, które wiąże się swoiście z IL-13 i hamuje jej interakcje z receptorami IL-13. Lek stosuje się u pacjentów, u których terapia miejscowa jest niewystarczająca. Tralokinumab został zarejestrowany u osób powyżej 12 r.ż. z AZS o nasileniu od umiarkowanego do ciężkiego.

Leki biologiczne, które są obecnie w trakcie badań klinicznych lub procesu rejestracji, to m.in. przeciwciała przeciwko: IL-13 – lebrikizumab, receptorowi IL-31 – nemolizumab, IL-22 – fezakinumab, IL-33 – etokimab, TSLP – tezepelumab.

Inhibitory kinaz janusowych – leki drobnocząsteczkowe – w porównaniu z terapią biologiczną działają mniej selektywnie. Kinazy janusowe są wewnątrzkomórkowymi enzymami, których rodzina składa się z czterech enzymów: JAK1, JAK2, JAK3 i TYK2. Biorą one udział w odpowiedzi zapalnej, hematopoezie i nadzorze immunologicznym. Do grupy inhibitorów kinaz janusowych należą m.in.: abrocytynib, barycytynib, upadacytynib, tofacytynib, ruksolitynib, delgocytynib, występujące w postaci doustnej i miejscowej. Obecnie w Unii Europejskiej dostępne są abrocytynib, barycytynib i upadacytynib, różniące się powinowactwem do poszczególnych kinaz janusowych. Abrocytynib to selektywny inhibitor JAK1, którą hamuje najsilniej z wyżej wymienionych leków. Zalecana dawka początkowa wynosi 200 mg 1 × na dobę, następnie można dostosować dawkowanie w zależności od tolerancji i skuteczności leczenia (po ustabilizowaniu stanu miejscowego należy podawać najmniejszą skuteczną dawkę podtrzymującą). Barycytynib jest selektywnym inhibitorem JAK1 i JAK2. Upadacytynib jest selektywnym i odwracalnym inhibitorem JAK1. Opisane trzy leki są zarejestrowane w leczeniu AZS o nasileniu od umiarkowanego do ciężkiego u pacjentów dorosłych (abrocytynib, barycytynib) oraz od 12 r.ż. (upadacytnib), którzy kwalifikują się do leczenia ogólnoustrojowego. Inhibitory kinaz janusowych cechują się szybkim działaniem w zakresie eliminacji świądu oraz redukcji zmian skórnych. Do działań niepożądanych należą: trądzik, bóle głowy, nudności, wymioty, infekcje wirusem opryszczki. Omówione leki są podawane doustnie, w formie tabletek, w dwóch dawkach (z możliwością ich doboru w zależności od nasilenia stanu chorobowego)⁴⁴.

Ważnym działaniem pozafarmakologicznym w przypadku AZS jest ustalenie czynników, które nasilają występowanie zmian chorobowych. Ich unikanie bądź całkowite wyeliminowanie może stanowić przełom w walce o skórę bez zmian zapalnych i świądu. Głównymi czynnikami, które zaostrzają przebieg AZS, są:

• pokarmy (mleko krowie, jaja, ryby, orzeszki ziemne, owoce morza, soja, pszenica)
• alergeny z powietrza (sierść zwierząt, pyłki roślin, roztocza kurzu domowego, pleśnie)
• inne (stres, klimat, dym tytoniowy).