dr n. med. Mirosława Kuchciak-Brancewicz

Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest schorzeniem uwarunkowanym genetycznie (najważniejszy jest defekt białka filagryny warunkujący dysfunkcję bariery naskórkowej, a co za tym idzie – suchość skóry), wyzwalanym/zaostrzanym przez czynniki środowiskowe. AZS to przewlekła, nawrotowa, zapalna choroba skóry, która dotyczy naskórka i skóry właściwej. Cechuje się typową morfologią i lokalizacją zmian chorobowych charakterystyczną dla poszczególnych okresów życia. Jednym z objawów najbardziej dokuczliwych dla pacjentów jest silny świąd¹.

Czynniki wyzwalające i/lub zaostrzające

1. Suche, przegrzane powietrze (zwłaszcza w okresie grzewczym – kaloryferowym).
2. Niewłaściwy sposób kąpieli (pod względem częstości, czasu, temperatury wody i użytych środków myjących).
3. Szczepienia ochronne.
4. Ząbkowanie.
5. Infekcje.
6. Stres.
7. Niewłaściwy ubiór, nasilający świąd.
8. Niewłaściwy sposób odżywiania (spożywane w dużej ilości pokarmy będące silnymi wyzwalaczami histaminy).
9. Inne (np. dym tytoniowy, lotne związki toksyczne)^2,3.

Progresja zmian skórnych

Skóra pacjenta z AZS jest sucha, matowa, szorstka w dotyku (ryc. 1), a po umyciu staje się napięta i ściągnięta. Odpowiada za to genetyczny defekt dotyczący głównie białka filagryny. Gdy dołączą się czynniki środowiskowe (suchość powietrza i/lub uszkodzenie bądź zniszczenie kwaśnego płaszcza wodno-lipidowego), dochodzi do coraz większej utraty wody z przestrzeni międzykomórkowej, a zatem do nasilenia wysychania skóry. Tworzą się ogniska rumieniowo-złuszczające (ryc. 2), a następnie rumieniowo-wysiękowe (ryc. 3). Rozwija się stan zapalny. Jedną z cech zapalenia jest świąd – w związku z jego odczuwaniem dziecko zaczyna się drapać. Powstają przeczosy, nadżerki i strupy (ryc. 4). Jest to pierwszy etap choroby – nieatopowe (fizykalne) zapalenie skóry. To właśnie w tym okresie w wielu przypadkach można byłoby zatrzymać jej postęp, gdyby u niemowlęcia postawiono właściwe rozpoznanie i wdrożono odpowiednie leczenie przeciwzapalne wraz z emolientacją.

Rycina 1. Sucha skóra na ramionach niemowlęcia

Rycina 2. Ognisko rumieniowo-złuszczające na tułowiu

Rycina 3. Ogniska rumieniowo-wysiękowe na policzku niemowlęcia

Rycina 4. Przeczosy, nadżerki i strupy u kilkuletniego chłopca

Ponieważ na powierzchni skóry znajdują się bakterie, mają one doskonałe warunki do namnażania (szczególnie gronkowiec złocisty). W tej sytuacji może dojść do zliszajcowacenia (ryc. 5).

Rycina 5. Nadkażenie zmian za uchem w przebiegu atopowego zapalenia skóry

U niewłaściwie leczonego lub niestosującego emolientów dziecka występują częste nawroty i przewlekanie się stanu zapalnego. Rozwija się właściwe AZS, które jest definiowane właśnie jako choroba przewlekła, nawrotowa, przebiegająca ze świądem. W uszkodzony naskórek mogą penetrować alergeny. Dochodzi do rozwoju przewlekłego stanu zapalnego z udziałem mechanizmów immunologicznych i alergicznych, o których piszą liczni dermatolodzy i alergolodzy w swoich publikacjach. Proces ten trwa długo. Napadowy świąd towarzyszący chorobie stale pobudza do drapania. W wyniku nakładania się czynnika mechanicznego i permanentnego stanu zapalnego skóra przerasta, włóknieje, staje się pogrubiała, z nasilonym poletkowaniem i uwydatnieniem jej naturalnej rzeźby oraz pogłębieniem fałdów, jakby była oglądana przez szkło powiększające – bywa porównywana do skóry słonia. Na określenie tak zmienionej skóry używa się również fachowych określeń: lichenizacja i lichenifikacja (ryc. 6).

Rycina 6. Sucha, zlichenifikowana skóra w zgięciu łokciowym

W wyniku nasilonego świądu pacjent drapie się nie tylko w obrębie najbardziej nasilonych zmian chorobowych, ale praktycznie po całej powierzchni, bo tak odczuwa świąd. Dochodzi do nasilenia procesów zapalnych, immunologicznych, a w niektórych przypadkach także alergicznych i do powstania autoalergicznego zapalenia skóry.

Obraz kliniczny AZS różni się w zależności od wieku pacjenta (a w zasadzie od grubości skóry i jej dojrzałości histopatologicznej) oraz od aktywności choroby i czasu jej trwania (w związku z tym wyróżnia się cechy ostrego, podostrego i przewlekłego zapalenia skóry)^1-3.